κατά: Difference between revisions

|btext=<i>adv.</i> de haut en bas, <i>d'où</i><br /><b>1</b> en bas ; κατὰ [[δάκρυ]] χέουσα IL laissant tomber une larme, κὰδ [[δέ]] οἱ [[ὕδωρ]] χεῦαν IL ils versèrent de l'eau sur son corps;<br /><b>2</b> en dessous, au fond ; à fond, tout à fait, complètement : κατὰ ταῦρον ἐδηδώς IL (semblable au lion) qui a dévoré un taureau ; κατὰ τέκν’ ἔφαγε IL (dès qu’) il eut mangé les petits passereaux;<br /><b>3</b> <i>qqf avec un gén. de direction indépendant de la préposition</i> : κατὰ δ’ [[αἷμα]] ἔρρεε χειρός IL de sa main le sang coulait ; κατὰ δὲ ῥέεν ἱδρὼς ὤμων καὶ κεφαλῆς IL de ses épaules et de sa tête la sueur coulait;<br /><i>Prép. avec le gén. et l'acc.</i> :<br />• avec le GÉN. :<br /><b>I.</b> <i>pour marquer le point de départ</i> du haut de : [[βῆ]] δὲ κατ’ Οὐλύμποιο καρήνων IL (Athéna) s'élança des sommets de l'Olympe ; ἅλλεσθαι κατὰ τῆς πέτρας XÉN sauter du haut du rocher;<br /><b>II.</b> <i>pour marquer le point d'arrivée, càd</i> :<br /><b>1</b> sur : κατὰ χθονὸς ὄμματα πήξας IL ayant fixé ses yeux à terre ; <i>fig.</i> κατὰ δ’ ὀφθαλμῶν κέχυτ’ [[ἀχλύς]] IL et les ténèbres se répandirent sur ses yeux ; <i>p. ext.</i> κατ’ ἐξωλείας ὀμνύναι ATT jurer par sa perte, <i>càd</i> sur sa propre tête;<br /><b>2</b> au fond de, à l'intérieur de, dans : καταδῦναι κατὰ θαλάσσης HDT s'enfoncer dans la mer ; κατὰ χθονὸς κρύπτειν SOPH déposer dans le sein de la terre ; ὁ κατὰ γῆς XÉN celui qui est sous terre, le mort ; οἱ κατὰ χθονὸς θεοί ESCHL les divinités souterraines, les dieux infernaux;<br /><b>III.</b> <i>pour marquer la direction, le but</i> :<br /><b>1</b> en vue de : λέγειν [[κατά]] τινος PLAT parler sur qqn <i>ou</i> sur qch (<i>mais v. ci-dessous la même locut. en mauv. part</i>) ; καθ’ ὅλου ATT en général ; κατὰ παντός ATT <i>m. sign.</i><br /><b>2</b> <i>en mauv. part</i> contre : λόγχην [[στῆσαι]] [[κατά]] τινος SOPH tenir sa lance en arrêt contre qqn ; λέγειν [[κατά]] τινος SOPH parler contre qqn;<br />• avec l'ACC;<br /><b>I.</b> [[en suivant de haut en bas]], [[en descendant]] :<br /><b>1</b> <i>avec idée de lieu</i> [[κατά]] ῥόον HDT en descendant le courant ; τὸ [[ὕδωρ]] κατὰ τὰς τάφρους ἐχώρει XÉN l'eau s'épanchait dans les tranchées ; κατὰ φῦλα, κατὰ φρήτρας IL par tribus, par familles ; κατ’ ἄνδρα HDT homme par homme ; κατὰ κώμας κατῳκῆσθαι HDT habiter dans des villages séparés ; ἐσκήνουν κατὰ τάξεις XÉN (les troupes) logeaient sous des tentes par compagnies ; κατὰ [[μέρος]] φυλάττειν XÉN monter la garde par détachements;<br /><b>2</b> <i>avec idée de temps</i> pendant : κατὰ τὸν πόλεμον HDT pendant la guerre ; [[δεῖπνον]] κατὰ [[φῶς]] ἐποιοῦντο XÉN ils prenaient le repas du soir pendant qu’il faisait encore jour ; κατὰ τὸν κατὰ Κροῖσον HDT au temps de Crésus ; κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον HDT dans le même temps;<br /><b>3</b> <i>avec idée de distribution</i> καθ’ ἡμέραν ESCHL jour par jour, jour après jour ; κατ’ ἐνιαυτόν XÉN chaque année;<br /><b>II.</b> [[en tombant sur]] :<br /><b>1</b> <i>au propre</i> [[βέλος]] κατὰ καίριον ἦλθεν IL le trait (ne) l'atteignit (pas) mortellement ; παίειν κατὰ τὸ [[στέρνον]] XÉN frapper à la poitrine;<br /><b>2</b> à travers (du haut en bas, d'un bout à l'autre) : καθ’ Ἑλλάδα ESCHL par toute la Grèce ; κατὰ γῆν, κατὰ θάλατταν XÉN par terre, par mer ; sur terre, sur mer ; κατὰ τὴν ὁδόν, sur le chemin <i>ou</i> le long de la rue;<br /><b>3</b> <i>p. ext.</i> dans le voisinage de, auprès de : τύμβον κατ’ αὐτόν ESCHL près du tombeau même ; κατὰ τὸ προάστειον HDT à l'entrée du faubourg ; <i>avec idée de nombre</i> κατὰ [[ἑξήκοντα]] ἔτεα καὶ χίλια HDT vers <i>ou</i> environ 1060 années;<br /><b>III.</b> <i>p. anal. avec simple idée de direction</i> en regardant vers :<br /><b>1</b> en face de : κατὰ βορέαν ἑστηκώς THC exposé au vent du nord ; <i>fig.</i> en vue de : πλάζεσθαι κατὰ ληΐδα OD <i>ou</i> κατὰ ληΐην HDT aller de côté et d'autre en quête d'un butin ; καθ’ ἁρπαγὴν ἐσκεδασμένοι XÉN s'étant dispersés pour piller;<br /><b>2</b> <i>avec idée d'hostilité</i> contre : ἀνὴρ κατ’ ἄνδρα ESCHL homme contre homme;<br /><b>3</b> <i>fig.</i> au sujet de, par rapport à, en ce qui concerne : τὰ κατ’ ἀνθρώπους ESCHL les affaires humaines ; καθ’ ἡσυχίην HDT <i>c.</i> [[ἡσύχως]], en sécurité, en paix ; κατὰ [[τάχος]] HDT <i>c.</i> [[ταχέως]], en hâte;<br /><b>4</b> selon, suivant, d'après ; καθ’ ἡμέτερον νόον IL selon notre sentiment ; [[κατά]] τὸν νόμον XÉN conformément à la loi, selon la loi ; κατ’ ἔχθραν ESCHL, κατ’ [[ἔχθος]] THC par haine ; <i>avec idée de comparaison</i> κρομύοιο λοπὸν [[κάτα]] (<i>pour l'accent, v. fin de l'article</i>) OD comme une pelure d'oignon ; κηδεῦσαι καθ’ ἑαυτόν ESCHL se marier selon son rang ; [[οὐ]] κατ’ ἄνθρωπον φρονεῖν ESCHL n'avoir pas les sentiments d'un homme ; [[μείζων]] ἢ κατ’ ἀνθρώπου φύσιν HDT plus grand que selon la nature humaine ; μείζω ἢ κατὰ δάκρυα THC (les maux que l'armée avait soufferts étaient) de ceux que les larmes ne sauraient égaler;<br /><b>5</b> au fond de, dans : κατὰ θυμόν IL au fond de son cœur, dans son cœur;<br />• Rem. : <b>I.</b> [[κατά]] <i>en poésie se place qqf après son régime, et s'accentue</i> [[κάτα]] (<i>v. ci-dessus</i> III, 4);<br /><b>II.</b> <i>En composition</i> [[κατά]] <i>marque</i> :<br /><b>1</b> l'idée de « descendre » ; v. [[καταβαίνω]], [[καταβάλλω]], <i>etc.</i><br /><b>2</b> l'idée de « aller dans le sens de », <i>d'où</i> l'idée de « en conformité », « d'accord avec », « selon » : v. [[κατᾴδω]] ; « p. suite de », « en réponse à » : v. [[καταβοάω]];<br /><b>3</b> l'idée de « aller contre », <i>d'où en gén.</i> l'idée d'hostilité : v. [[καταγιγνώσκω]], [[κατακρίνω]];<br /><b>4</b> l'idée de « tout à fait », « complètement », v. [[κατακαίω]], [[κατακτείνω]], <i>etc.</i><br /><b>5</b> <i>p. suite</i>, une simple idée de renforcement : v. [[καταθρηνέω]].<br />'''Étymologie:''' du th. i.-e. ca-, [[κα]]- « avec », et du th. pronom, τα- d'où το- conservé dans l'art. τό, dans les pronoms [[αὐτός]], [[οὗτος]], etc.

|lsmtext='''κατά:''' [κᾰτᾰ], πρόθ. με γεν. ή αιτ., κύρια [[σημασία]]· [[κάτω]], προς τα [[κάτω]].<br /><b class="num">Α.</b> ΜΕ ΓΕΝ.:<br /><b class="num">I.</b> δηλώνει [[κίνηση]] από πάνω προς τα [[κάτω]], <i>βῆ δὲ κατ' Οὐλύμποιο καρήνων</i>, σε Ομήρ. Ιλ. κ.λπ.<br /><b class="num">II.</b> δηλώνει καθοδική [[κίνηση]]·<br /><b class="num">1.</b> [[καταπάνω]] ή [[επάνω]] σε, <i>κατὰ χθονὸς ὄμματα πήξας</i>, σε Ομήρ. Ιλ.· λέγεται για τους ετοιμοθάνατους, κατ'ὀφθαλμῶν κέχυτ' [[ἀχλύς]], χύθηκε ένα [[σύννεφο]] πάνω στα μάτια, στο ίδ.· ομοίως και, [[ὕδωρ]] κατὰ χειρός, βλ. [[χείρ]] II. 6.<br /><b class="num">2.</b> μέσα σε, [[νέκταρ]] στάξε κατὰ ῥινῶν, σε Ομήρ. Οδ.· ομοίως και, <i>κατὰ χθονὸς</i> (ή <i>γῆς</i>) [[δῦναι]], σε Τραγ.· <i>κατὰ χθονὸς κρύπτειν</i>, [[θάβω]], σε Σοφ. κ.λπ.<br /><b class="num">3.</b> <i>εὔχεσθαι</i> ή [[ὀμόσαι]] κατά τινος, [[εύχομαι]] ή ορκίζομαι σε [[κάτι]] (όταν [[κάποιος]] επικαλείται την [[οργή]] των θεών [[εναντίον]] του σε [[περίπτωση]] αθέτησης όρκου), σε Θουκ., Δημ.· επίσης, [[υπόσχομαι]], [[τάζω]] προς [[κάτι]], δηλ. [[υπόσχομαι]] ότι θα το [[προσφέρω]], ότι θα το αφιερώσω, σε Αριστοφ.<br /><b class="num">4.</b> με εχθρική [[σημασία]], [[εναντίον]] κάποιου, σε Αισχύλ. κ.λπ.· [[ιδίως]], λέγεται για δικαστές που εκδίδουν την [[ετυμηγορία]] τους, που αποφαίνονται [[εναντίον]] κάποιου, στον ίδ.· [[λόγος]] κατά τινος, ο [[λόγος]] [[εναντίον]] του κατηγορούμενου, Λατ. in aliquem·[[λόγος]] [[πρός]] τινα, η [[απάντηση]] προς τον αντίδικο, Λατ. [[adversus]] aliquem.<br /><b class="num">5.</b> Λατ. de, σχετικά με, ως προς, σε [[σχέση]] με, <i>σκοπεῖν κατά τινος</i>, σε Πλάτ.· [[ἔπαινος]] κατά τινος, [[έπαινος]] που απονέμεται σε κάποιον, σε Αισχίν. κ.λπ. <b>Β.</b> ΜΕ ΑΙΤ.:<br /><b class="num">I. 1.</b> χρησιμοποιείται για [[κίνηση]] προς τα [[κάτω]] κατὰ [[ῥόον]], προς τα [[κάτω]] του ρεύματος, σε Ηρόδ.· κατ' [[οὖρον]] [[ἰέναι]], <i>ῥεῖν</i>, [[συμπλέω]] με τον άνεμο προς τα [[κάτω]], σε Αισχύλ.<br /><b class="num">2.</b> λέγεται για [[κίνηση]], [[επάνω]] σε μια [[έκταση]], καθ' όλη την [[έκταση]], σε Όμηρ. κ.λπ.· <i>καθ' Ἑλλάδα</i>, σε Αισχύλ.· <i>κατὰ γῆν καὶ θάλασσαν</i>, σε [[ξηρά]] και [[θάλασσα]] κ.λπ.· επίσης, [[βρίσκω]] στόχο [[επάνω]] στην [[ασπίδα]], σε Ομήρ. Ιλ.<br /><b class="num">3.</b> [[αντίκρυ]], [[απέναντι]], <i>κατὰ Σινώπην πόλιν</i>, σε Ηρόδ.· <i>ἀνὴρ κατ' ἄνδρα</i>, σε Αισχύλ.<br /><b class="num">4.</b> κατὰ τὸ [[προάστειον]], [[κάπου]] κοντά στο [[προάστιο]], σε Ηρόδ.<br /><b class="num">II.</b> χρησιμοποιείται προς [[δήλωση]] επιμερισμού, λέγεται για το όλο που διαιρείται σε μέρη, <i>κατὰ φῦλα</i>, <i>κατὰ φρήτρας</i>, κατά φυλές, γένη, κατά φατρίες, οικογένειες, σε Ομήρ. Ιλ.· <i>κατὰ κώμας κατῳκῆσθαι</i>, ζω [[χωριστά]], σε διαφορετικές πόλεις, σε Ηρόδ.· <i>κατ' ἄνδρα</i>, [[άνδρας]] προς άνδρα, στον ίδ.<br /><b class="num">2.</b> ομοίως λέγεται και για τα μέρη του χρόνου, <i>καθ' ἡμέραν</i>, κατ' [[ἦμαρ]], [[μέρα]] με τη [[μέρα]], καθημερινά, βλ. [[ἡμέρα]] III, [[ἦμαρ]].<br /><b class="num">3.</b> λέγεται για αριθμούς, τόσοι [[κάθε]] [[φορά]], <i>καθ' ἕνα</i>, ένα [[κάθε]] [[φορά]], σε Ηρόδ.· κατὰ τὰς [[πέντε]] καὶ [[εἴκοσι]] μνᾶς πεντακοσίας δραχμὰς εἰσφέρειν, [[πληρώνω]] πεντακόσιες δραχμές για [[κάθε]] εικοσιπέντε μνες, σε Δημ. κ.λπ.<br /><b class="num">III. 1.</b> χρησιμοποιείται για [[δήλωση]] κατεύθυνσης προς [[αντικείμενο]] ή σκοπό, <i>πλεῖνκατὰ πρῆξιν</i>, για [[εμπόριο]] ή λόγω εμπορίου, σε Ομήρ. Οδ.· <i>κατὰληΐην</i>, προς [[αναζήτηση]] λείας, λαφύρων, σε Ηρόδ.· <i>κατὰθέαν ἥκειν</i>, έχω έλθει με σκοπό να δω, σε Θουκ.<br /><b class="num">2.</b> λέγεται για [[καταδίωξη]], κατ' [[ἴχνος]], στα ίχνη, επί τα ίχνη, σε Σοφ.<br /><b class="num">IV.</b>σύμφωνα με, <i>κατὰ θυμόν</i>, σε Όμηρ.· <i>καθ' ἡμέτερον νόον</i>, κατά την αρεσκεία μας, σε Ομήρ. Ιλ.· <i>κατὰ μοῖραν</i>, όπως είναι σωστό και [[δίκαιο]], σε Όμηρ.· ομοίως και, <i>κατ' αἶσαν</i>, <i>κατὰ κόσμον</i>, στον ίδ.· <i>καθ' ἡδονήν</i>, προς [[ικανοποίηση]], σε Αισχύλ.· <i>κατὰ δύναμιν</i>, κατά τα [[δυνατά]] κάποιου κ.λπ.<br /><b class="num">2.</b> σε [[σχέση]] με, ως προς, αναφορικά, <i>τὰ κατ' ανθρώπους = τὰ ἀνθρωπινά</i>, σε Αισχύλ.· ομοίως και, τὸ καθ' [[ὑμᾶς]], σε ό,τι αφορά εσάς, σε Ηρόδ.· κατὰ [[τοῦτο]], κατά αυτό τον τρόπο, μ' αυτήν την [[οπτική]]· κατὰ [[ταὐτά]], κατά τον ίδιο τρόπο, καθ' [[ὅτι]], εφόσον κ.λπ.<br /><b class="num">3.</b> με υπονοούμενη [[σύγκριση]], <i>κατὰ λοιπὸν κρομύοιο</i>, όπως ο [[μανδύας]] του κρεμμυδιού, το [[κρεμμυδόφυλλο]], σε Ομήρ. Οδ.· <i>κατὰ Μιθραδάτων</i>, αυτός που ανταποκρίνεται, μοιάζει στην [[περιγραφή]] του, σε Ηρόδ.· κατὰ [[πνιγέα]], παρόμοιο με φούρνο, σε Αριστοφ.· <i>κηδεῦσαι καθ' ἑαυτόν</i>, παντρεύομαι, ανάλογα με την κοινωνική μου [[θέση]], σε Αισχύλ.· <i>κατ' ἄνθρωπον</i>, όπως ο [[άνθρωπος]], όπως ταιριάζει, αρμόζει σε άνθρωπο, στον ίδ.· <i>κατ' ἄνδρα</i>, <i>μὴ θεόν</i>, στον ίδ.· [[μετά]] από συγκρ., [[μείζων]] ἢ κατ' ἀνθρώπου, μεγαλύτερο των ανθρωπίνων δυνάμεων, δυνατοτήτων, ορίων, σε Ηρόδ.· <i>μείζω ἢ κατὰ δάκρυα</i>, [[πάρα]] [[πολύ]] [[μεγάλα]] για να κλάψει [[κάποιος]], σε Θουκ.<br /><b class="num">V.</b> με την [[εύνοια]] ενός θεού, <i>κατὰ δαίμονα</i>, Λατ. mon [[sine]] numine, σε Πίνδ.· <i>κατὰ θεόν</i>, σε Ηρόδ.<br /><b class="num">VI.</b> λέγεται για αριθμούς, κατά [[προσέγγιση]], [[σχεδόν]], κοντά, [[περίπου]], <i>κατὰ ἑξηκόσια ἔτεα</i>, εξακόσια χρόνια πάνω [[κάτω]], [[περίπου]], στον ίδ. <b>VII.1.</b>λέγεται για χρόνο, κατά την [[διάρκεια]], κατά την [[διάρκεια]] μιας περιόδου, <i>κατὰ τὸν πόλεμον</i>, κατά την περίοδο του πολέμου, εν [[καιρώ]] πολέμου, στον ίδ.· <i>καθ' ἡμέραν</i>, κατά την [[διάρκεια]] της μέρας, σε Αισχύλ.<br /><b class="num">2.</b> [[περίπου]], <i>κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον</i>, σε Ηρόδ.· <i>κατὰ Ἄμασιν βασιλεύοντα</i>, στα χρόνια βασιλείας του Άμαση, στον ίδ.<br /><b class="num">VIII.</b>με περιφρ. [[χρήση]] αντί επιρρ., όπως, <i>καθ' ἡσυχίην</i>, κατὰ [[τάχος]] κ.λπ., αντί [[ἡσύχως]], [[ταχέως]], στον ίδ.· κατὰ [[μέρος]], εν μέρει· <i>κατὰ φύσιν</i>, [[φυσικά]] κ.λπ. <b>Γ.</b> ΘΕΣΗ: όταν η κατά ακολουθεί την [[πτώση]] γράφεται με [[αναστροφή]] ως [[κάτα]].<b>Δ.</b> Απόλ. ως επίρρ., όπως το [[κάτω]], προς τα [[κάτω]], σε Όμηρ. <b>Ε.</b> ΣΤΑ ΣΥΝΘ.:<br /><b class="num">I.</b> προς τα [[κάτω]], [[κάτω]], όπως στο [[καταβαίνω]].<br /><b class="num">II.</b> [[συμφώνως]] προς, όπως στα [[κατᾴδω]], [[καταθύμιος]].<br /><b class="num">III.</b> [[εναντίον]], με εχθρική [[σημασία]], όπως στα [[καταγιγνώσκω]], [[κατακρίνω]].<br /><b class="num">IV.</b> [[συχνά]] μόνο για να επιτείνει τη [[σημασία]] μιας απλής λέξης, όπως στα [[κατακόπτω]], [[καταφαγεῖν]]. <b>ΣΤ.</b> Η κατά ως πρόθ. μερικές φορές χρησιμ. βραχυλογικά, [[ιδίως]], σε Επικ. στα [[κάγ]], [[κάκ]], [[κάμ]], <i>κάν</i>, [[κάπ]], [[κάρ]], <i>κάτ</i>, [[πριν]] από <i>γ</i>, <i>κ</i>, <i>μ</i>, <i>ν</i>, <i>π</i> (ή <i>φ</i>), <i>ῥ</i>, <i>τ</i> (ή <i>θ</i>), αντιστοίχως· βλ. αυτ. Τα Αντίγραφα και οι παλιότεροι Εκδότες συνδέουν την προθ. με την [[λέξη]] που την ακολουθεί, όπως <i>καγγόνυ</i>, <i>καδδέ</i>, [[κακκεφαλῆς]], [[καππεδίον]], [[καπφάλαρα]], <i>καρρόον</i>, [[καττάδε]], <i>καττόν κ.λπ</i>. Στα [[σύνθετα]] ρήματα, η κατά κάποιες φορές μετατρέπεται σε <i>καβ</i>, <i>καλ</i>, <i>καρ</i>, <i>κατ</i>, [[πριν]] από τα <i>β</i>, <i>λ</i>, <i>ρ</i>, <i>θ</i>, αντιστοίχως, όπως στα [[κάββαλε]], [[κάτθανε]], [[κάλλιπε]], [[καρρέζουσα]]· και [[πριν]] από τα <i>στ</i>, <i>σχ</i>, η δεύτερη [[συλλαβή]] [[ενίοτε]] παραλείπεται, όπως στα [[καστορνῦσα]], [[κάσχεθε]], [[κασσύω]], όπως επίσης στους Δωρ. τύπους [[καβαίνων]], [[κάπετον]].<br /><b class="num">• κατά:</b> Ιων. αντί <i>καθ' ἅ</i>.