τείνω: Difference between revisions

|mltxt=ΝΜΑ<br /><b>1.</b> [[τεντώνω]] (α. «[[τείνω]] το [[τόξο]]» β. «ὅρα μὴ κατὰ τὴν παροιμίαν ἀπορρήξωμεν [[πάνυ]] τείνουσαι τὸ [[καλώδιον]]», λουκιαν.)<br /><b>2.</b> [[φέρω]] [[προς]] τα [[εμπρός]], [[προτείνω]], [[προβάλλω]] (α. «[[τείνω]] την [[κεφαλή]]» β. «[[τείνω]] την χείρα» γ. «ἀσπίδα τείνας», <b>Ανθ. Παλ.</b><br />δ. «χεῖρας ἔτεινεν [[ἀμήχανος]]», Απολλ. Ρόδ.)<br /><b>3.</b> <b>(αμτβ.)</b> [[αποβλέπω]], [[αποσκοπώ]] (α. «η ενέργειά του τείνει [[προς]] [[συμφιλίωση]]» β. «εἰς σὲ τείνει τῶνδε [[διάλυσις]] κακῶν», <b>Ευρ.</b>)<br /><b>4.</b> <b>μέσ.</b> <i>τείνομαι</i><br />οδηγούμαι σε [[ένταση]], σε [[εγρήγορση]] (α. «τεταμένη [[προσοχή]]» β. «ὁ [[πόνος]] συνεχὴς τέταται διὰ πάσης ὥρας ἔτους», Λιβάν.)<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> <b>(αμτβ.)</b> έχω [[τάση]], [[ρέπω]], [[κλίνω]] (α. «ο [[καιρός]] τείνει [[προς]] [[βελτίωση]]» β. «τείνει [[προς]] την [[ακολασία]]»)<br /><b>2.</b> (η μτχ. παθ. παρακμ. ως επίθ.) [[τεταμένος]], -<i>η</i>, -<i>ο</i><br />αυτός που μπορεί να οδηγήσει σε [[σύγκρουση]] (α. «τεταμένες σχέσεις» β. «τεταμένη [[κατάσταση]]»)<br /><b>μσν.-αρχ.</b><br />[[απλώνω]], [[ξαπλώνω]] («ώ τρισμακάριστον [[ξύλον]], ἐν ᾧ ἐτάθη [[Χριστός]]», Μηναί.)<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> [[απλώνω]] [[κατά]] [[μήκος]], [[παρατείνω]], [[επιμηκύνω]] χρονικά (α. «εἰ δὲ [[θεός]] περ [[ἶσον]] τείνειεν πολέμου [[τέλος]]», <b>Ομ. Ιλ.</b><br />β. «ἀεὶ τείνεις βίον», <b>Ευρ.</b><br />γ. «μακροὺς [[τείνω]] λόγους», <b>Ευρ.</b>)<br /><b>2.</b> (για προσ.) [[εντείνω]] τις δυνάμεις μου, [[καταβάλλω]] [[μεγάλη]] [[προσπάθεια]] («ἀμφ' ἀρεταῖς τέταμαι», <b>Πίνδ.</b>)<br /><b>3.</b> [[διαχέω]] (α. «ἐπὶ νὺξ τέταται βροτοῖσι», <b>Ομ. Οδ.</b><br />β. «διὰ παντὸς οὐρανοῦ καὶ γῆς τεταμένον φῶς», <b>Πλάτ.</b>)<br /><b>4.</b> <b>γραμμ.</b> [[εκτείνω]] [[συλλαβή]]<br /><b>5.</b> (σχετικά με τον λόγο) [[απευθύνω]] («εἰς σὲ τείνεται [[γλῶσσα]]», <b>Πλάτ.</b>)<br /><b>6.</b> ([[ιδίως]] σχετικά με βέλη) [[κατευθύνω]] [[προς]] κάποιο [[σημείο]], [[σκοπεύω]]<br /><b>7.</b> [[εκτείνω]] [[κατά]] [[μήκος]], [[αραδιάζω]] («ζυγὰ ἐπιπολῆς τείνουσιν», <b>Ηρόδ.</b>)<br /><b>8.</b> (ενεργ. και παθ.) (κυριολ. και μτφ.) [[φθάνω]] ώς κάποιο [[σημείο]] (α. «τὰ ἐπὶ Λέχαιον τείνοντα τείχη», <b>Ξεν.</b><br />β. «[[ὄρος]] τεταμένον τὸν αὐτὸν τρόπον», <b>Ηρόδ.</b><br />γ. «ὅσα διὰ τοῦ σώματος παθήματα ἐπὶ τὴν ψυχὴν τείνει», <b>Πλάτ.</b>)<br /><b>9.</b> (για [[ένδυμα]]) [[πέφτω]] [[προς]] τα [[κάτω]] («στολίδες ὑπὸ σφυροῑσι τείνουσιν», <b>Ευρ.</b>)<br /><b>10.</b> (για χρόνο) παρατείνομαι («ἡμερολεγδὸν τείνοντα χρόνον τρομέονται», <b>Αισχύλ.</b>)<br /><b>11.</b> [[σπεύδω]] να φθάσω [[κάπου]], [[πηγαίνω]] [[γρήγορα]] («οἱ δ' ἔτεινον ἐς πύλας», <b>Ευρ.</b>)<br /><b>12.</b> [[είμαι]] [[παρεμφερής]] [[προς]] κάποιον ή [[προς]] [[κάτι]], [[μοιάζω]] («σύ δέ μοι δοκεῑς πρὸς τὸν Σκείρωνα μᾶλλον τείνειν», <b>Πλάτ.</b>)<br /><b>13.</b> <b>παθ.</b> α) [[είμαι]] πεσμένος, ξαπλωμένος με ανοιχτά τα [[μέλη]]<br />β) [[κρέμομαι]] («[[φάσγανον]] ὑπὸ λαπάρην τέτατο», <b>Ομ. Ιλ.</b>)<br /><b>14.</b> (η μτχ. παθ. παρακμ. ως επίθ.) [[μακρύς]], [[επιμήκης]]<br /><b>15.</b> <b>φρ.</b> α) «τέτατο κρατερὴ [[ὑσμίνη]]» — η [[σύγκρουση]] ήταν πολύ σφοδρή (<b>Ομ. Ιλ.</b>)<br />β) «τάθη [[δρόμος]]» και «τέτατο [[δρόμος]]» — η [[επιτάχυνση]] ήταν η μεγαλύτερη δυνατή (<b>Ομ. Ιλ.</b>)<br />γ) «[[τείνω]] βοήν» ή «βοᾱτιν αὐδάν» — [[υψώνω]] τον τόνο της φωνής (<b>Αισχύλ.</b>).<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Το ρ. [[τείνω]] (<span style="color: red;"><</span> <i>τέν</i>-<i>jω</i>, με [[αντέκταση]]) ανάγεται στην ΙΕ [[ρίζα]] <i>ten</i>- «[[εκτείνω]], [[τεντώνω]], [[σύρω]], [[τραβώ]]» και συνδέεται με τον αρχ. ινδ. αθέματο αόρ. <i>a</i>-<i>tan</i> και με το λατ. <i>ten</i>-<i>do</i> (με οδοντική [[παρέκταση]] -<i>d</i>-). Στο [[κέντρο]] του συστήματος της Ελληνικής [[πρέπει]] να τοποθετηθεί ο αόρ. <i>ἔτειν</i>-<i>α</i> (<span style="color: red;"><</span> <i>ἔ</i>-<i>τεν</i>-<i>σα</i>, με [[αντέκταση]] πιθ. <span style="color: red;"><</span> IE <i>e</i>-<i>tens</i>-<i>m</i>). Ο [[μέσος]] παρακμ. του ρ. <i>τέτα</i>-<i>μαι</i> έχει σχηματιστεί από τη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]] της ρίζας (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. παρακμ. <i>ta</i>-<i>tn</i>-<i>e</i>), ενώ ο ενεργ. παρακμ. <i>τέτα</i>-<i>κα</i>, [[αντί]] του αναμενόμενου <i>τέ</i>-<i>τον</i>-<i>α</i> (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. <i>tat</i><i>ā</i><i>na</i>, λατ. <i>tetinit</i>), έχει σχηματιστεί αναλογικά [[προς]] τον [[μέσο]] παρακμ. <i>τέταμαι</i>. Ο παθ. αόρ. <i>ἐ</i>-<i>τάθην</i>, ο μέλλ. <i>τενῶ</i> [[καθώς]] και ο ενεστ. [[τείνω]] [[είναι]] μτγν. σχηματισμοί αποκλειστικά της Ελληνικής. Αρχαιότερος ενεστ. του συστήματος [[είναι]] ο ενεστ. <i>τά</i>-<i>νυ</i>-<i>μαι</i> <b>βλ. λ.</b>, ο [[οποίος]] αντικαταστάθηκε από τον τ. [[τείνω]]. Στην απαθή [[βαθμίδα]] της ρίζας <i>τεν</i>- ανάγονται το ουσ. <i>τέν</i>-<i>ων</i>, -<i>οντος</i> (με οδοντική [[παρέκταση]], <b>πρβλ.</b> IE <i>e</i>-<i>ten</i>-<i>t</i>) και τα σύνθ. σε -<i>τενής</i> (πιθ. <span style="color: red;"><</span> αμάρτυρο ουδ. <i>τένος</i>), με σιγμόληκτο [[θέμα]] (<b>πρβλ.</b> <i>βυρσο</i>-<i>τενής</i>, <i>ευθυ</i>-<i>τενής</i>, <i>σχοινο</i>-<i>τενής</i>), που αντιστοιχεί ακριβώς με το λατ. <i>tenus</i>, -<i>oris</i> «τεντωμένο [[σχοινί]]» και με το αρχ. ινδ. <i>tanas</i> «[[καταγωγή]]». Στην ετεροιωμένη [[βαθμίδα]] της ρίζας <i>τον</i>- ανάγονται τα ουσ. [[τόνος]] και [[τονή]] (μτγν. [[σχηματισμός]] της Ελληνικής). Στη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]] της ρίζας [[εκτός]] από τον αρχ. ενεστ. [[τάνυμαι]] και τον <i>τι</i>-<i>ταίνω</i> (<span style="color: red;"><</span> <i>τι</i>-<i>τάν</i>-<i>jω</i>), ανάγονται το επίθ. [[ταναός]], το ρηματ. ουσ. [[τάσις]] (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. <i>tati</i>-), το ρηματ. επίθ. [[τατός]] (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. <i>tata</i>-, λατ. <i>tentus</i>) και το επίθ. [[τετανός]] (με διπλασιασμό), από όπου το ουσ. [[τέτανος]]. Στη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]], [[τέλος]], της ρίζας μπορούν να αναχθούν και [[πολλά]] σύνθ. με α' συνθετικό <i>τανυ</i>- (<b>πρβλ.</b> <i>τανύ</i>-<i>γλωσσος</i>, <i>τανύ</i>-<i>σφυρος</i>, <i>τανυ</i>-<i>ήκης</i>), τα οποία θα προϋπέθεταν αμάρτυρο επίθ. <i>τανύς</i> «[[μακρύς]], [[λεπτός]], [[ψηλός]]» (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. <i>tanu</i>-, λατ. <i>tenuis</i>, αρχ. άνω γερμ. <i>dunni</i>), ενώ, κατ' άλλους, τα σύνθ. αυτά ἔχoυv σχηματιστεί από το θ. <i>τανυ</i>- του ενεστ. [[τάνυμαι]].<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[τάση]], [[τένων]], [[τόνος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[τονή]], [[τατός]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[ανατείνω]], [[αντιπροτείνω]], [[αντιτείνω]], [[αποτείνω]], [[διατείνω]], [[εκτείνω]], [[εντείνω]], [[επεκτείνω]], [[επιτείνω]], [[κατατείνω]], [[παρατείνω]], [[παρεκτείνω]], [[προεκτείνω]], [[προτείνω]], [[συντείνω]], [[υπερτείνω]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[περιτείνω]], [[υποτείνω]]].