View source for αίσχος

{{grml
|mltxt=το (Α [[αἶσχος]])<br /><b>1.</b> [[αισχύνη]], [[ντροπή]]<br /><b>2.</b> [[ατιμία]], [[κακοήθεια]]<br /><b>3.</b> <b>στον πληθ.</b> <i>τα αίσχη</i><br />άσχημες, επαίσχυντες πράξεις<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> [[άσχημος]], [[κακός]] (με επιθετική προσδιοριστική [[λειτουργία]]), π.χ. «αυτός ο [[πίνακας]] [[είναι]] [[αίσχος]]»<br /><b>2.</b> «[[αίσχος]]» (επιφών. αποδοκιμασίας) [[ντροπή]]<br /><b>3.</b> [[ατίμωση]], [[ανυποληψία]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[δυσμορφία]], ασχήμια σωματική ή πνευματική.<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ</span></b> Πρόκειται για ποιητική [[κυρίως]] λ. της αρχαίας, που σώζεται με μια επιφωνηματική και επιθετική [[ιδίως]] [[λειτουργία]] κι όχι τόσο ως ουσιαστικό και στη Νέα Ελληνική. Καίτοι η ετυμολ. της λ. δεν [[είναι]] απολύτως εξακριβωμένη, μπορεί να αναχθεί στη ΙΕ [[ρίζα]] <i>aig</i><sup>w</sup><i>h</i>- «[[ντρέπομαι]]», από όπου προέρχεται και το γοτθ. <i>aiwisui</i> «[[ατιμία]], [[ντροπή]]». Στην [[περίπτωση]] αυτή η λ. [[αἶσχος]] θα προήλθε από τ. <i>aig</i><sup>w </sup><i>z</i>-<i>ghos</i> από αρχ. <i>aig</i><sup>w</sup><i>hs</i>-<i>qos</i>. Αρχική [[πρέπει]] να ήταν η σημ. «[[ντροπή]], [[καταισχύνη]]», «ηθικής φύσεως [[παράπτωμα]] για το οποίο [[πρέπει]] να ντρέπεται [[κανείς]]», σημ. που επικράτησε στη λ. και ενισχύθηκε στον Όμηρο από τη [[συνεκφορά]] με το συνώνυμο [[λώβη]] «[[ατιμία]], άτιμη [[πράξη]]» (πρβλ. λ.χ. Ν 621-2 «Τρῶες ὑπερφίαλοι… ἄλλης μέν λώβης τε καὶ αἴσχεος οὐκ ἐπιδευεῖς», που δεν σας έλειψε η [[ατιμία]] κι η [[ντροπή]]), αντίθετα [[προς]] το [[αἰσχύνη]] και [[κυρίως]] το [[αἰδώς]], που δήλωσαν κατ’εξοχήν τη [[συναίσθηση]] της ντροπής για ανέντιμες πράξεις, [[καθώς]] και την [[ηθική]] αυτοδέσμευση του ατόμου να αποφύγει [[κάθε]] [[παρέκκλιση]] και [[εκτροπή]]. Αργότερα, στον Πλάτωνα κ.ά., η λ. [[αἶσχος]] δήλωσε και την αισθητικής τάξεως [[σημασία]] «της αποκρουστικής ασχήμιας, της δυσμορφίας», κατ΄[[αντίθεση]] [[προς]] την [[έννοια]] του κάλλους, σημασιολογική [[εξέλιξη]] χαρακτηριστική για τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι την [[έλλειψη]] του ωραίου και την αντικατάστασή του από το άσχημο, το δύσμορφο, το αποκρουστικό, που γεννά στην [[ψυχή]] δυσάρεστα συναισθήματα, τα οποία δεν απέχουν από εκείνα της ντροπής, της ηθικής εκτροπής, της αηδίας. Από το [[θέμα]] <i>αἰσχ</i>- της λ. [[αἶσχος]] προήλθαν αφ΄ενός το αμάρτ. επίθ. <i>αἰσχύς</i>, που προϋποτίθεται στο ρ. [[αἰσχύνω]] και στον σχηματισμό τών λ. <i>Αἰσχύλος</i> (<span style="color: red;"><</span> <i>Αἰσχυλός</i> «[[ντροπαλός]]», με αναβιβασμό του τόνου στην παραλήγουσα, [[κατά]] τον φωνητικό νόμο του <i>Wheeler</i>, [[γιατί]] η λ. αποτελούσε μετρικό [[δάκτυλο]]), αφ΄ετέρου δε το επίθ. <i>αἰσχ</i>-<i>ρό</i>-<i>ς</i>, «αυτός που προκαλεί [[ντροπή]] (με απαύξηση του υγρού επιθήματος –<i>ρο</i>-, όπως το <i>Αἰσχύλος</i> <span style="color: red;"><</span> <i>αἰσχυ</i>-<i>λό</i>-<i>ς</i>, [[δηλαδή]] με το αντίστοιχο [[υγρό]] [[επίθημα]] –<i>λο</i>-). Ακόμη από το [[θέμα]] του ουσιαστικού σχηματίστηκαν οι τύποι παραθετικών του επιθέτου <i>αἰσχ</i>-<i>ίων</i>, <i>αἴσχ</i>-<i>ιστος</i>, ενώ τα <i>αἰσχρ</i>-<i>ότερος</i>, <i>αἰσχρ</i>-<i>ότατος</i> [[είναι]] μεταγενέστερα. Η [[παραγωγή]] <i>αἴσχ</i>-<i>ος</i>, <i>αἰσχ</i>-<i>ίων</i>, <i>αἰσχ</i>-<i>ρός</i> μπορεί να συγκριθεί με την [[ομάδα]] τών <i>κῡδ</i>-<i>ος</i>, <i>κυδ</i>-<i>ίων</i>, <i>κυδ</i>-<i>ρός</i>, που δηλώνουν την [[αντίθεση]] [[προς]] το [[αἶσχος]] [[σημασία]]. Το ουσιαστικό [[αἶσχος]] ως β΄ συνθ. έδωσε [[λαβή]] στον σχηματισμό δύο μόνον συνθέτων (<i>ἀν</i>-<i>αισχής</i> και <i>ἐπ</i>-<i>αισχής</i>), ενώ ως α΄ συνθ. με [[βάση]] το θ. <i>αἰσχε</i>(<i>σ</i>) των πλαγίων πτώσεων (<i>αἴσχεσ</i>-<i>ος</i>> <i>αἴσχε</i>-<i>ος</i>> <i>αἴσχους</i>) σχημάτισε [[τέσσερα]] επίθετα (<i>αἰσχεο</i>-<i>κερδής</i>, <i>αἰσχεό</i>-<i>μυθος</i>, <i>αἰσχεο</i>-<i>ρρήμων</i> και <i>αἰσχεό</i>-<i>φημος</i>). Ο [[μεγάλος]] [[αριθμός]] τών συνθέτων της αρχαίας που δηλώνουν τη σημ. της λ. [[αἶσχος]] σχηματίστηκαν από το θ. του επιθ. [[αἰσχρός]]: <i>αἰσχρο</i>-<i>επής</i>, <i>αἰσχρο</i>-<i>κερδής</i>, <i>αἰσχρο</i>-[[λόγος]], [[αἰσχροποιός]] κλπ.<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[αἰσχρός]], <b>αρχ.</b> <i>αἰσχύς</i>, (> <i>Αἰσχύλος</i>, [[αἰσχύνω]]).<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> [[αἰσχεοκερδής]], <i>αἰσχεόμυθος</i>, <i>αἰσχεο</i>-<i>ρρήμων</i>, <i>αἰσχεόφημος</i>].
}}