σταυρός: Difference between revisions

|mltxt=ο, ΝΜΑ<br /><b>1.</b> όργανο θανατικής εκτέλεσης που αποτελείται από δύο δοκούς συνδεδεμένες σε ορθή [[γωνία]] και στο οποίο δενόταν ή καρφωνόταν ο [[κατάδικος]] με τα χέρια απλωμένα (α. «το [[μαρτύριο]] του σταυρού» β. «εἰ υἱὸς εἶ τοῦ θεοῦ, κατάβηθι ἀπὸ τοῦ σταυροῦ», ΚΔ)<br /><b>2.</b> ο [[ξύλινος]] [[σταυρός]] [[πάνω]] στον οποίο θανατώθηκε ο Ιησοῦς [[Χριστός]] (α. «ἠγγάρευσαν Σίμωνα... Κυρηναῖον ἵνα ἄρῃ τὸν σταυρὸν Αὐτοῦ», ΚΔ<br />β. «τὴν χαράν, ἣν ἔσχεν ἡ [[μακαρία]] Ἑλένη, ὅτε εὗρε τὸν Τίμιον Σταυρόν», Ακολ. του Γάμου)<br /><b>3.</b> το [[σημείο]] και το [[σχήμα]] του σταυρού ζωγραφιστό, γλυπτό ή κεντητό, ως [[σύμβολο]] της χριστιανικής πίστης, το οποίο παραπέμπει στη [[σταύρωση]] του Ιησού Χριστού και στα λυτρωτικά οφέλη του πάθους και του θανάτου του, αλλ. κυριακό [[σημείο]] (α. «έκανε με [[κατάνυξη]] τον σταυρό της» β. «[[κάνω]] στο δεξί της [[χέρι]] αιματώδη σταυρό», <b>Σολωμ.</b><br />γ. «ἐπὶ μετώπου... δακτύλοις ἡ σφραγὶς... ὁ σταυρὸς γινέσθω<br />ἐπὶ ἄρτων βιβρωσκομένων καὶ ἐπὶ ποτηρίων πινομένων», Κύριλλ.)<br /><b>4.</b> <b>μτφ.</b> η [[αυτοθυσία]], τα εκούσια παθήματα για κάποιο ανώτερο σκοπό ως [[δείγμα]] υποταγής στο [[θέλημα]] του θεού (α. «σήκωσε το σταυρό με [[καρτερία]] τόσα [[χρόνια]]» β. «εἴ τις θέλει [[ὀπίσω]] μου ἐλθεῖν... ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ», ΚΔ)<br /><b>5.</b> [[σταυρός]] σε [[σχήμα]] <i>ταυ</i> με μία [[θηλειά]] στην [[κορυφή]] ο [[οποίος]] αποτελεί αρχαίο αιγυπτιακό ιερογλυφικό [[σύμβολο]] της ζωής, αλλ. ανκ<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> [[σημείο]] του μετώπου [[ανάμεσα]] στα φρύδια και στη [[ρίζα]] της [[μύτης]] («τον χτύπησε στον σταυρό»)<br /><b>2.</b> <b>ναυτ.</b> ο [[σταυρόκομπος]]<br /><b>3.</b> [[κόσμημα]] ή [[παράσημο]] σε [[σχήμα]] σταυρού («του απονεμήθηκε ο [[πολεμικός]] [[σταυρός]]»)<br /><b>4.</b> <b>τεχνολ.</b> [[τύπος]] άρθρωσης για τη [[σύνδεση]] δύο ατράκτων με τεμνόμενους άξονες, αλλ. [[σύνδεσμος]] Καρντάν ή [[σύνδεσμος]] Χουκ ή [[σταυρωτός]] [[σύνδεσμος]]<br /><b>5.</b> <b>φρ.</b> α) «Ερυθρός Σταυρός» — [[διεθνής]] [[οργανισμός]] ανθρωπιστικού χαρακτήρα ο [[οποίος]] ιδρύθηκε το 1864 και έχει σκοπό την [[προσφορά]] βοήθειας στα θύματα τών πολέμων, ενώ σε καιρό ειρήνης μετέχει σε ανθρωπιστικές δραστηριότητες<br />β) «[[ελληνικός]] [[σταυρός]]» — [[σταυρός]] με [[τέσσερεις]] ίσες κεραίες<br />γ) «[[λατινικός]] [[σταυρός]]» — [[σταυρός]] του οποίου η [[κάτω]] [[κεραία]] [[είναι]] μακρύτερη από τις άλλες [[τρεις]]<br />δ) «[[σταυρός]] ταυ» — [[σταυρός]] που έχει τη [[μορφή]] του ελληνικού γράμματος <i>ταυ</i><br />ε) «[[σταυρός]] του Αγίου Αντωνίου» — [[άλλη]] [[ονομασία]] για τον σταυρό <i>ταυ</i><br />στ) «[[χιαστός]] [[σταυρός]]» — [[σταυρός]] σε [[σχήμα]] <i>χι</i><br />ζ) «[[σταυρός]] του Αγίου Ανδρέο» — [[άλλη]] [[ονομασία]] για τον χιαστό σταυρό<br />η) «[[αγκυλωτός]] [[σταυρός]]» — [[σταυρός]] που οι βραχίονές του κάμπτονται σε ορθή [[γωνία]] [[πάντοτε]] [[προς]] την [[ίδια]] [[κατεύθυνση]], [[συνήθως]] [[προς]] τα [[δεξιά]], [[σύμβολο]] ευημερίας και καλής τύχης διαδεδομένο σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, ο [[οποίος]] όμως χρησιμοποιήθηκε από τους [[ναζί]] ως [[σύμβολο]] του ρατσιστικού αριανισμού και ως [[έμβλημα]] της χιτλερικής Γερμανίας, αλλ. [[σβάστικα]]<br />θ) «[[βόρειος]] [[σταυρός]]»<br /><b>αστρον.</b> [[ονομασία]] με την οποία αναφέρεται μερικές φορές ο [[αστερισμός]] του Κύκνου<br />ι) «[[νότιος]] [[σταυρός]]» ή «[[σταυρός]] του νότου»<br /><b>αστρον.</b> [[μικρός]] [[αλλά]] πολύ [[εμφανής]] [[νότιος]] [[αστερισμός]] που περιλαμβάνεται [[μεταξύ]] τών αστερισμών του Κενταύρου [[προς]] βορρά και της Μύγας [[προς]] νότο και [[είναι]] [[ορατός]] νοτιότερα του παραλλήλου με βόρειο γεωγραφικό [[πλάτος]] 30°<br />ια) «[[σταυρός]] της θάλασσας»<br /><b>ζωολ.</b> [[άλλη]] [[ονομασία]] του αστερία<br />ιβ) «εορτές του σταυρού»<br /><b>εκκλ.</b> ιεροσολυματικής προέλευσης γιορτές που καθιερώθηκαν [[μετά]] την [[επικράτηση]] του χριστιανισμού<br />ιγ) «[[κάνω]] τον σταυρό μου» — [[προσεύχομαι]] ή [[μένω]] [[κατάπληκτος]]<br />ιδ) «κάνε το σταυρό σου και [[τράβα]] (ή [[προχώρα]] ή κάνε το)» — αποφάσισε [[κάτι]] και κάνε το [[χωρίς]] ενδοιασμούς<br />ιε) «μα τον σταυρό» — όρκος με [[επίκληση]] του Τιμίου Σταυρού<br /><b>μσν.</b><br /><b>1.</b> το [[σημείο]] του σταυρού ως [[σφραγίδα]] σε συμβόλαια, ομόλογα κ.ά. («σταυροὺς ἐν [[χάρτη]] οίκειοχείρως ποιῶν», Νικήτ. Θεσσ.)<br /><b>2.</b> το [[σκήπτρο]] του Βυζαντινού αυτοκράτορα<br />(μσν-αρχ.)<br /><b>1.</b> η [[σταύρωση]], ο [[θάνατος]] του Χριστού [[επάνω]] στον σταυρό<br />(α. «τὸν σταυρὸν θεραπείαν τῆς κτίσεως γεγονέναι», Αθανάσ.<br />β. «ὁ [[θάνατος]] τοῦ Χριστοῦ, [[ἤτοι]] ὁ [[σταυρός]]», Δαμασκ. Ι.)<br /><b>2.</b> η [[σταύρωση]], ως [[ενέργεια]] τών σταυρωτών του Χριστού («τοῖς μὲν τὸν σταυρὸν τετολμηκόσιν, [[εἶτα]] μεταμεληθεῖσι, συνέγνω», Θεοδώρ.)<br /><b>3.</b> <b>φρ.</b> «σταυρὸν [[αἴρω]] [ή [[λαμβάνω]] ή [[βαστάζω]]]» — [[σηκώνω]] τον σταυρό μου ως [[δείγμα]] αυτοθυσίας<br /><b>αρχ.</b><br />μακρύ [[ξύλο]], στημένο όρθιο, [[παλούκι]] («σταυροὺς ἐκτὸς ἔλασσε διαμπερὲς [[ἔνθα]] και [[ἔνθα]] πυκνοὺς καὶ θαμέας», <b>Ομ. Οδ.</b>).<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Η λ. <i>στα</i>-<i>υ</i>-<i>ρός</i> έχει σχηματιστεί από τη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]] <i>στă</i> του [[ἵστημι]] με [[παρέκταση]] -<i>u</i>/<i>F</i>- (που εδώ εμφανίζεται με την φωνηεντική του [[μορφή]] -<i>ῠ</i>- και [[μάλιστα]] βραχύ αναφορικά με το -<i>ῡ</i> της λ. [[στῦλος]]<br /><b>βλ.</b> και λ. [[στύλος]], [[στοά]]) και [[επίθημα]] -<i>ρός</i> ([[πρβλ]]. [[σωρός]]). Η λ. αντιστοιχεί με το νορβ. <i>staurr</i> «[[πάσσαλος]]» (<b>πρβλ.</b> και λατ. <i>in</i>-<i>staur</i><i>ā</i><i>re</i> «[[ανανεώνω]], [[αποκαθιστώ]]»). Η λ. [[σταυρός]] με αρχική σημ. «μακρύ [[ξύλο]], στημένο όρθιο, [[παλούκι]], [[πάσσαλος]]» εξελίχθηκε σημασιολογικά για να δηλώσει το όργανο θανατικής εκτέλεσης από δύο δοκούς συνδεδεμένους σε ορθή [[γωνία]] και στους χριστιανικούς χρόνους χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για να δηλώσει τον ξύλινο σταυρό [[πάνω]] στον οποίο θανατώθηκε ο [[Χριστός]] ως [[σύμβολο]] αυτοθυσίας, αγάπης και πίστης.<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[σταυρικός]], <i>σταυρῶ</i> (-<i>ώνω</i>)<br /><b>αρχ.</b><br /><i>σταυριαῖος</i><br /><b>μσν.</b><br />[[σταυρίσκω]]<br /><b>μσν.-νεοελλ.</b><br />[[σταυρί]](<i>ον</i>)<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[σταυρίτης]], [[σταυρουδάκι]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[σταυροειδής]], [[σταυρότυπος]], [[σταυροφόρος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[σταυροκόμιστος]], [[σταυροποιΐα]]<br /><b>μσν.</b><br />[[σταυρογραφώ]], [[σταυροδόχος]], [[σταυρόθολος]], [[σταυρολάτρης]], [[σταυρόμορφος]], [[σταυροπαγής]], [[σταυροσκίαστος]], [[σταυροφάνεια]], [[σταυροχαρής]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br /><i>σταυραναστάσιμος</i>, [[σταυροπάτης]], [[σταυροπήγιο]](<i>ν</i>), [[σταυροπροσκύνηση]], [[σταυροφύλακας]]<br /><b>νεοελλ.</b><br /><i>σταυραδερφός</i>, [[σταυραετός]], [[σταυρανθής]], [[σταυρεπίστεγος]], [[σταυροβελονιά]], [[σταυρογάζι]], [[σταυροδένω]], [[σταυρόδεσμος]], [[σταυροδρόμι]], <i>σταυροθεοτοκίον</i>, [[σταυροθόλιο]], <i>σταυρόκαμπος</i>, [[σταυροκοπούμαι]](-<i>ιέμαι</i>), [[σταυροκουνιάδος]], [[σταυρόλεξο]], [[σταυρομάννα]], [[σταυρόνημα]], [[σταυρόξυλα]], [[σταυροπατέρας]], [[σταυροπόδι]], [[σταυροσκόπιο]], [[σταυροχέρι]]. (Β' συνθετικό) <b>νεοελλ.</b> [[μεγαλόσταυρος]]].