θεός: Difference between revisions

|mltxt=και [[θιός]], ο, θηλ. θεά και [[θέαινα]] (AM [[θεός]], θηλ. θεά και [[θέαινα]] Α βοιωτ., κυπρ. και κρητ. τ. [[θιός]], λακων. τ. [[σιός]], δωρ. [[θεύς]])<br /><b>1.</b> ανώτερη υπερφυσική [[δύναμη]] που λατρεύεται ως [[δημιουργός]] και [[παντοκράτωρ]]<br /><b>2.</b> (στη χριστιανική [[θρησκεία]]) ο [[άναρχος]] και [[αιώνιος]] [[δημιουργός]] του κόσμου<br /><b>3.</b> [[καθετί]] που λατρεύεται από τους ανθρώπους ως [[προσωποποίηση]] του θείου («τὸ δὲ λοιπὸν ([[ξύλον]]) ἐργάσαντο θεοὺς καὶ προσκυνοῦσιν αὐτοῑς», ΠΔ)<br /><b>4.</b> [[καθετί]] που αγαπάμε πολύ, που εκτιμάμε και λατρεύουμε («[[θεός]] του [[είναι]] το [[χρήμα]]»)<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> ο υπερβολικά [[ωραίος]] («αυτός [[είναι]] [[σωστός]] [[θεός]]»)<br /><b>2.</b> [[θεότητα]] που μεριμνά για κάποιο [[αίσθημα]] ή [[αντικείμενο]] («ο [[θεός]] της αγάπης [[είναι]] ο Έρως»)<br /><b>3.</b> <b>φρ.</b> α) «[[προς]] θεού» ή «για τ' όνομα του θεού» — [[αναφώνηση]] παρακλητική ή προτρεπτική<br />β) «ο [[θεός]] να δώσει» — [[μακάρι]]<br />γ) «ο [[θεός]] να μην το δώσει» ή «[[θεός]] φυλάξοι» ή «ο [[θεός]] να φυλάει» — [[μακάρι]] να μη... δ) «ο [[θεός]] [[βοηθός]]» ή «ο [[θεός]] [[μαζί]] σας» — [[μακάρι]] να σάς βοηθήσει ο [[θεός]]<br />ε) «[[άνθρωπος]] του θεού» — [[άνθρωπος]] αφιερωμένος στον θεό<br />στ) «ελέω θεού» — [[τίτλος]] ηγεμόνων ή αρχιερέων που δηλώνει ότι η [[εξουσία]] τους προέρχεται από τον θεό [[απέναντι]] στον οποίο και μόνο [[είναι]] υπόλογοι<br />ζ) «[[δόξα]] σοι ο [[θεός]]» — [[ευχαριστία]] για ένα [[έργο]] το οποίο επιτεύχθηκε<br />η) «από μηχανής [[θεός]]» — [[θεότητα]] που εμφανιζόταν στη [[σκηνή]] του αρχαίου ελληνικού θεάτρου [[προς]] [[λύση]] του δράματος<br />θ) «δεν έχει το θεό του» — [[είναι]] [[αλλοπρόσαλλος]] ή υπερβολικά [[παράτολμος]], που αποτολμά τα πιο απίθανα πράγματα<br /><b>4.</b> <b>παροιμ.</b> α) «ο [[θεός]] αργεί μα δεν λησμονεί» — ο [[θεός]] αποδίδει [[δικαιοσύνη]] [[έστω]] και [[αργά]]<br />β) «[[αρνί]] που το βλέπει ο [[θεός]] ο [[λύκος]] δεν το τρώει» — οι κακοί δεν μπορούν να βλάψουν αυτούς που προστατεύονται από τον θεό<br />γ) «να φοβάσαι κείνον που θεό δεν φοβάται» — οι άθεοι και οι ασεβείς [[είναι]] οι πιο επικίνδυνοι άνθρωποι<br />δ) «όλα τα ξέρει ο [[θεός]] μόνο [[διαίρεση]] δεν ξέρει» — ο [[θεός]] δεν μοίρασε δίκαια τα [[αγαθά]] στους ανθρώπους<br />ε) «[[νηστεύω]] θεέ μου! [[στανιό]] σου φτωχέ μου» — γι' αυτούς που νηστεύουν από [[ανέχεια]], κι όμως καυχιώνται για τη [[νηστεία]]<br />στ) «νηστεύει ο [[δούλος]] του θεού [[γιατί]] φαΐ δεν έχει» — γι' αυτούς που νηστεύουν αναγκαστικά<br />ζ) «οταν δίνει ο [[θεός]] τ' [[αλεύρι]], παίρνει ο [[διάβολος]] το [[σακί]]» — αυτοί που πλουτίζουν [[χωρίς]] κόπο σπαταλούν εύκολα την [[περιουσία]] τους<br />η) «ο [[θεός]] [[παιδιά]] δεν μού 'δωκε και μού 'δωκε προγόνια» — ο [[θεός]] μού έδωσε ό,τι δεν ήθελα και μού αρνήθηκε ό,τι ήθελα<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> αυτός που άρχει, που εξουσιάζει<br /><b>2.</b> <b>στον πληθ.</b> <i>oἱ θεοί</i><br />οι αστέρες<br /><b>3.</b> <b>φρ.</b> α) (για όρκο) «πρὸς θεῶν» — για το όνομα τών θεών<br />β) (για αναφωνήσεις εκπλήξεως) «τοὺς θεούς σοι!» — οι θεοί [[μαζί]] σου, σε καλό σου.<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Αβέβαιης ετυμολ. Η [[σύνδεση]] με το λατ. <i>deus</i>, τo οποίο ανάγεται σε ΙΕ' τ. <i>dei</i>-<i>wos</i>, αποκλείεται για φωνητικούς λόγους. Επικρατέστερες παρουσιάζονται δύο υποθέσεις. Σύμφωνα με την πρώτη [[θεός]] <span style="color: red;"><</span> <i>θFεσός</i>, [[οπότε]] συνδέεται με το λιθ. <i>dvasia</i> «[[πνεύμα]]» και το μσν. άνω γερμ. <i>getw</i><i>ā</i><i>s</i> «[[φάντασμα]]». Η [[υπόθεση]] αυτή ερμηνεύει τα συνθ. με α' συνθετικό <i>θεσ</i>- (π.χ. [[θέσφατος]]), παρουσιάζει όμως και φωνητικά προβλήματα (τόσο ο [[μυκηναϊκός]] τ. <i>teo</i> όσο και η [[μετρική]] δεν παρέχουν καμία [[ένδειξη]] προϋπάρχοντος -<i>F</i>-) και σημασιολογικά (οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν πνευματική [[αντίληψη]] για το [[θείο]], όπως υποδηλώνεται από τους υποτιθέμενους συγγενείς τ. τών άλλων ΙΕ γλωσσών, [[αλλά]] ανθρωπομορφική). Σύμφωνα με τη δεύτερη [[υπόθεση]], η λ. [[θεός]] ανάγεται στην ΙΕ [[ρίζα]] <i>dh</i><i>ē</i>-/<i>dh</i><i>ә</i>₁- «[[τοποθετώ]]», όπως και το ρ. <i>τί</i>-<i>θη</i>-<i>μι</i>, [[οπότε]] συνδέεται με το αρμ. <i>di</i>-<i>k</i> «θεοί» και τα λατ. <i>feriae</i> «αργίες», <i>festus</i> «[[εορταστικός]]». Σύμφωνα με την [[υπόθεση]] αυτή, η λ. [[θεός]] δήλωνε αρχικά τις πέτρινες λατρευτικές στήλες. Δυσερμήνευτες παραμένουν [[ωστόσο]] η [[ποσότητα]] του -<i>ε</i> (-<i>ĕ</i>- του [[θεός]] <span style="color: red;"><</span> -<i>ē</i>- του <i>dh</i><i>ē</i>-) και η ύπαρξη τ. <i>θεσ</i>- στον οποίο η λ. απαντά ως α' συνθετικό εκ παραλλήλου με τον τ. <i>θεο</i>-.<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> <i>θεά</i>, [[θεϊκός]], [[θείος]], [[θεότητα]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[θεάζω]], [[θέαινα]], <i>θεώ</i>. ΣΥΝθ. (Α' συνθετικό) <b>βλ.</b> <i>θεο</i>-, [[θεοισεχθρία]], [[θεόσδοτος]], [[θεόσδωρος]], [[θεούπολις]]. (Β' συνθετικό) [[αδελφόθεος]], [[άθεος]], [[αντίθεος]], [[ένθεος]], [[ισόθεος]], [[φιλόθεος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[αγχίθεος]], [[αδεισίθεος]], [[ακουσίθεος]], [[αξιόθεος]], [[απόθεος]], <i>αυτόθεος</i>, [[δεισίθεος]], [[δύσθεος]], [[δωδεκάθεος]], <i>επίθεος</i>, <i>επτάθεος</i>, [[ζάθεος]], [[ηγάθεος]], [[ήθεος]], [[ηίθεος]], [[ημίθεος]], [[κακόθεος]], [[κατάθεος]], [[κατηγάθεος]], [[κριόθεος]], [[μισόθεος]], [[μνησίθεος]] [[παλαίθεος]] [[πολύθεος]], <i>σεμνόθεος</i>, [[υπέρθεος]], [[φιλένθεος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[αρνησίθεος]]].