ὀδούς: Difference between revisions

|Definition=όντος, ὁ, nom. <span class="sense"><span class="bld">A</span> ὀδούς <span class="bibl">Arist.<span class="title">EN</span>1161b23</span>, <span class="bibl">LXX <span class="title">1 Ki.</span>14.4</span>, <span class="bibl">Luc. <span class="title">Musc.Enc.</span>3</span>, <span class="bibl">Paus.5.12.2</span>, <span class="bibl">Philostr.<span class="title">VA</span>2.13</span>, <span class="bibl">Ach.Tat.7.4</span>; Ion. ὀδών <span class="bibl">Hdt.6.107</span> (bis), <span class="bibl">Hp.<span class="title">Epid.</span>4.19</span>,<span class="bibl">52</span>, cf. Hdn.Gr.<span class="bibl">2.928</span> :—[[tooth]], <span class="bibl">Il.5.74</span>, al.; <b class="b3">ἕρκος ὀδόντων</b>, v. [[ἕρκος]]; <b class="b3">πρίειν ὀδόντας</b>, v. [[πρίω]]; ὀδόντες ὀξεῖς = [[incisor]]s, opp. ὀδόντες [[πλατεῖς]] = [[molar]]s, <span class="bibl">Arist.<span class="title">PA</span>661b8</span>, al. </span><span class="sense"><span class="bld">2</span> metaph., γλυκὺς ὀ. ὁ τοῦ πόθου <span class="bibl">Luc.<span class="title">Am.</span>3</span>; <b class="b3">ὁ τῆς λύπης ὀ</b>. the [[tooth]] of grief, Ach.Tat. l.c. </span><span class="sense"><span class="bld">II</span> anything [[pointed]] or [[sharp]], [[tooth]], [[prong]], [[spike]], etc., <span class="bibl">Nic. <span class="title">Th.</span>85</span> : pl., [[teeth]] of a saw, <span class="bibl">Arist.<span class="title">Ph.</span>200b6</span>; of a comb, Antyll. ap. <span class="bibl">Orib.10.16.2</span>; of a [[cogwheel]], <span class="bibl">Hero <span class="title">Spir.</span>2.36</span>, Theo. Sm.<span class="bibl">p.180</span> H.; [[ploughshare]], <span class="bibl">LXX <span class="title">1 Ki.</span>13.21</span>; <b class="b3">ὀ. πέτρας</b> [[peak]], [[pike]], ib.<span class="bibl">14.4</span>, <span class="bibl"><span class="title">Ps.</span>77.30</span>. </span><span class="sense"><span class="bld">III</span> [[second vertebra]] of the neck or its apophysis (the odontoid process), so called from its shape, <span class="bibl">Hp.<span class="title">Epid.</span>2.2.24</span>, cf. <span class="bibl">Poll.2.131</span>, <span class="bibl">Gal.<span class="title">UP</span>12.7</span> (but the [[first vertebra]] acc. to Hp. ap. <span class="bibl">Ruf.<span class="title">Onom.</span>154</span>). (Old pres. part. of ''1''.-E. <b class="b2">ed-</b> (alternating with <b class="b2">od-</b> (cf. Arm. [[utem]] 'I eat') and <b class="b2">d-</b>), the root of <b class="b3">ἔδω, ἔδμεναι</b>, Lat. [[edo]], etc. : cf. Skt. acc. [[dántam]] 'tooth', Lat. [[dens]], Goth. [[tunpus]], etc. : Aeol. ἔδοντες <span class="bibl">Procl. <span class="title">in Cra.</span>p.39</span> P., etc.)</span>

|ptext=[[https://www.translatum.gr/images/pape/pape-02-0294.png Seite 294]] όντος, ὁ, ion. [[ὀδών]] (dens, vgl. ἔδω), – 1) der [[Zahn]], von Menschen u. Thieren; θήγων λευκὸν ὀδόντα, vom Eber, Il. 11, 416; [[ἄραβος]] δὲ διὰ [[στόμα]] γίγνετ' ὀδόντων, 10, 375, wie [[πάταγος]] ὀδόντων 13, 283, Zähneklappern, u. [[καναχή]] 19, 365; Hes. (über [[ἕρκος]] ὀδόντων s. [[ἕρκος]]); ἀκμὰν δεινοτάτων ὀδόντων, Pind. N. 4, 64; in Prosa überall. – Übertr., ὁ τῆς λύπης [[ὀδούς]], der Zahn der Trauer, Iac. Ach. Tat. p. 888. – 2) jede hervorragende, scharfe Spitze, Zacken, Zinken, an Kämmen u. anderen Werkzeugen, Nic. Th. 85, s. bes. die compp. – 3) der zweite Halswirbel, von dem daran befindlichen Fortsatze, Medic.

|lstext='''ὀδούς''': ὀδόντος, ὁ˙ παρὰ τοῖς Ἴωσι πεζογράφοις ὀδὼν Ἡρόδ. 6. 107 (δίς)˙ - «δόντι», Ὅμ., Ἡσ., κλ.˙ [[ἕρκος]] ὀδόντων, ἴδε ἐν λέξ. [[ἕρκος]]˙ πρίειν ὀδόντας, ἴδε ἐν λέξ. [[πρίω]]˙ - ὁ Ἀριστ. καλεῖ τοὺς προσθίους ὀδόντας ὀξεῖς (τομεῖς), τοὺς δὲ ὀπισθίους πλατεῖς (dentes molares, maxillaries), καὶ τοὺς μεταξὺ κυνόδοντας, π. Ζ. Μορ. 3. 1, 3, κ. ἀλλ.˙ οἱ ὀδόντες τῶν σαρκοβόρων ἢ ἁρπακτικῶν ζῴων καὶ ἰχθύων λέγονται καρχαρόδοντες, ἴδε ἐν λ. 2) μεταφορ., ὁ τῆς λύπης [[ὀδούς]], ἡ δάκνουσα [[λύπη]], Ἰακωψ. εἰς Ἀχιλλ. Τάτ. σ. 888. ΙΙ. πᾶν ὀξὺ «μυτερὸν» [[πρᾶγμα]], [[ὀβελός]], [[κέντρον]], κτλ., Νικ. Θηρ. 85˙ ὀδόντες, οἱ τοῦ πρίονος, Ἀριστ. Φυσ. 2. 9. 6˙ ὀδοὺς πέτρας, ἐξέχον αὐτῆς [[μέρος]] ἐν εἴδει ὀδόντος, Ἑβδ. (Ψαλμ.. ΟΖ΄, 30). ΙΙΙ. ὁ [[δεύτερος]] σπόνδυλος τοῦ τραχήλου κληθεὶς [[οὕτως]] ἐκ τοῦ σχήματος [[αὐτοῦ]], Ἱππ. παρὰ Πολυδ. Β΄, 131. (Πρὸς τὴν γενικ. ὀδόντος, πρβλ. Σανσκρ. dant-as, Λατ. dens, dent-is, Λιθ. dant-is, Κελτ. dant· danz· Γοτθ. tunth-us, Ἀρχ. Σκανδ. tönn, Ἀγγλο-Σαξον. tod, Ἀρχ. Γερμαν. zand (zahn)· ― [[καθόλου]] ἀναφέρεται εἰς τὴν √ΕΔ, ἔδω, μνημονεύεται δὲ ὑπὸ τῶν γραμματ. Αἰολικός τις [[τύπος]] ἔδοντες, ἴδε Ahr. D. Aeol. § 12. 5· ― ἀλλ’ ἡ [[παρατήρησις]] ὅτι τὸ ὀ- [[συχνάκις]] ἀπαντᾷ ὡς προθετικὸν [[γράμμα]] ἐν τῇ Ἑλληνικῇ καὶ ὅτι ἐλλείπει ἐκ πασῶν τῶν συγγενῶν γλωσσῶν, παρακινεῖ τὸν M. Müller καὶ ἄλλους νὰ ἀναφέρωσι τὴν λέξιν εἰς τὴν √ΔΑ, [[δαίω]], δαίνυμαι).

|txtha=(according to Etym. Magn. 615,21 ([[Pollux]] 6,38) from [[ἔδω]], Latin edere, etc., cf. [[Curtius]], § 289; others from the [[root]], Daniel, to [[divide]], cf. [[δαίω]], [[δάκνω]]; (Latin dens); Fick i., p. 100), ὀδόντος, ὁ, from Homer down; the Sept. for שֵׁן; a [[tooth]]: ὁ [[βρυγμός]] [[τῶν]] ὀδόντων, [[see]] [[βρυγμός]].

|mltxt=ο (ΑΜ [[ὀδούς]], -όντος, Α ιων. τ. [[ὀδών]])<br /><b>1.</b> το [[δόντι]] (α. «ο Στάθης κατέβαινεν εις το κενόν, σφίγγων τους οδόντας», Παπαδ.<br />β. «ποῑόν σε [[ἔπος]] φύγεν [[ἕρκος]] ὀδόντων», <b>Ομ. Ιλ.</b>)<br /><b>2.</b> [[κυλινδροειδής]] [[απόφυση]] του δεύτερου αυχενικού σπονδύλου, η οποία ονομάστηκε [[έτσι]] από το [[σχήμα]] της<br /><b>3.</b> <b>φρ.</b> («οφθαλμόν [[αντί]] οφθαλμού και) οδόντα [[αντί]] οδόντος» — άμεση και σκληρή [[εκδίκηση]]<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>φρ.</b> «οπλισμένος μέχρις οδόντων» — πολύ καλά και πλήρως οπλισμένος, [[πάνοπλος]]<br /><b>φρ.</b> α) «ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων» — το [[κροτάλισμα]] τών δοντιών που οφείλεται στο [[ψύχος]] ή στον φόβο<br />β) «ὀδόντες ὀξεῑς» και «ὀδόντες πλατεῑς» — τα πρόσθια και οπίσθια δόντια, αντίστοιχα.<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Οι τ. [[ὀδών]] / [[ὀδούς]], -<i>όντος</i> εμφανίζουν [[θέμα]] <i>οδ</i>- / <i>εδ</i>- (<b>πρβλ.</b> <i>ἔδοντες</i>) και συνδέονται πιθ. με αρμ. <i>atamn</i>, [[παρά]] τις μορφολογικές δυσχέρειες που παρουσιάζει ο αρμ. τ. Δύο [[είναι]] οι επικρατέστερες ετυμολ. για τη λ.: α) να θεωρηθεί μτχ. του <i>ἔδω</i> «[[τρώω]]», αναγόμενη στη μηδενισμένη [[βαθμίδα]] (-<i>δ</i>-) της ρίζας <i>ed</i>- (<i>ὀ</i>-<i>δ</i>-<i>ών</i>). Η [[απαθής]] [[βαθμίδα]] της μαρτυρείται στον τ. <i>ἔδ</i>-<i>οντες</i> (<b>πρβλ.</b> <i>ἐών</i>: ὤν μτχ. του [[εἰμί]]). Απορίες [[ωστόσο]] γεννά το αρκτικό ο<br />του [[ὀδών]], που [[είτε]] αποτελεί ετεροιωμένη [[βαθμίδα]] του θέματος <i>εδ</i>- [[είτε]] [[είναι]] [[προϊόν]] αφομοιώσεως του <i>ε</i>- (<i>ἔδοντες</i>) σε <i>ο</i>- (<b>πρβλ.</b> και [[ὀδύνη]]: <i>ἐδύνα</i>)<br />β) να θεωρηθεί το αρκτικό [[φωνήεν]] <i>ὀ</i>- της λ. [[πρόθεση]] (<b>πρβλ.</b> [[οβελός]]) και το [[θέμα]] -<i>δών</i>, -<i>δόντος</i>, όπως και οι αντίστοιχοι τ. τών υπόλοιπων ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (<b>πρβλ.</b> λατ. <i>dens</i>, <i>dentis</i>, αρχ. ινδ. <i>dan</i>, <i>datah</i>, αρχ. γερμ. <i>zand</i>, αρχ. ιρλδ. <i>det</i>, γαλατ. <i>dant</i>, λιθουαν. <i>dantis</i>), να αναχθούν σε ΙΕ [[ρίζα]] <i>den</i>-<i>t</i>- / <i>don</i>-<i>t</i><br />/ <i>dņt</i> παράλληλη της <i>den</i>-<i>k</i><br />/ <i>dņk</i>- του ρ. [[δάκνω]] «[[δαγκώνω]]» (<b>πρβλ.</b> αρχ. ινδ. <i>dasati</i>). Η λ. [[ὀδών]] μαρτυρείται έμμεσα και στη Μυκηναϊκή με τη [[μορφή]] επιθ. <i>odatuweta</i> / <i>odatweta</i> = <i>ὀδάτFεντα</i> με σημ. «στολίσματα δοντιών, κοσμήματα με οδοντωτή [[μορφή]]», ενώ οι τ. <i>odakuweta</i> / <i>odakeweta</i> οφείλονται πιθ. σε ανομοιωτική [[τροπή]] του -<i>τσε</i> -<i>κ</i>- (<b>πρβλ.</b> [[ὀδάξ]]). Αρχικός θεωρείται ο τ. [[ὀδών]], ενώ ο τ. [[ὀδούς]] σχηματίστηκε [[υστερογενώς]], αναλογικά [[προς]] τις μτχ. του τύπου <i>δι</i>-<i>δούς</i>. Ο τ. [[ὀδών]] εμφανίζεται ως β' συνθετικό με τη [[μορφή]] -<i>ωδων</i>, με [[τροπή]] του -<i>ο</i>- σε -<i>ω</i>- λόγω του νόμου «της εκτάσεως εν συνθέσει». Η λ., [[τέλος]], εμφανίζεται πιθ. ως β' συνθετικό στα [[νωδός]], [[αἱμωδέω]]. Στη Νεοελληνική χρησιμοποιείται ο [[λόγιος]] (στην [[επιστήμη]]) τ. [[οδούς]] και ο τ. [[δόντι]] με σίγηση του αρκτ. άτονου ο<br />(<b>πρβλ.</b> [[οφρύς]]: [[φρύδι]]).Σύνθ. και παρ. του [[οδούς]].<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[οδοντικός]], <i>οδοντώ</i>(-<i>ώνω</i>)<br /><b>αρχ.</b><br />[[οδοντάριον]], [[οδοντίζω]], [[οδοντίς]]<br /><b>αρχ.-μσν.</b><br />[[οδοντιώ]]<br /><b>μσν.</b><br />[[οδοντάς]], [[οδοντίας]], [[οδόντιον]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[οδοντίνη]], [[οδοντίτιδα]], [[οδοντώδης]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[οδοντάγρα]], [[οδονταλγώ]], <i>οδοντογλυφίς</i>(-<i>ίδα</i>), [[οδοντοειδής]], [[οδοντοξέστης]], [[οδοντότριμμα]], [[οδοντοφόρος]], [[οδοντοφυώ]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[οδοντόγλυφον]], [[οδοντόκερας]], [[οδοντοξυστήρ]], [[οδοντοποιώ]], [[οδοντοτύραννος]], [[οδοντοφυής]]<br /><b>μσν.</b><br />[[οδονταγωγόν]], [[οδοντοβολώ]], [[οδοντομάχης]], [[οδοντοπονία]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br />[[οδοντόσμηγμα]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[οδόβαινος]], [[οδοκοιλεύς]], [[οδόντασπις]], [[οδοντατροφία]], [[οδοντίατρος]], [[οδοντοβλάστη]], [[οδοντόβουρτσα]], [[οδοντογένεση]], [[οδοντόγλωσσο]], [[οδοντόγναθα]], [[οδοντογονία]], [[οδοντογραφία]], [[οδοντογράφος]], <i>οδοντοδυνία</i>, [[οδοντοθεραπεία]], [[οδοντοκεραμεική]], [[οδοντοκήλη]], [[οδοντοκήτη]], [[οδοντόκλαση]], <i>οδοντοκλάοτης</i>, [[οδοντοκοιλία]], [[οδοντοκονία]], [[οδοντόκονις]], [[οδοντοκοσμητικό]], [[οδοντόκρεμα]], <i>οδοντολαδίδα</i>, [[οδοντόλιθος]], [[οδοντολογία]], [[οδοντολόγος]], [[οδοντολοξία]], [[οδοντόμετρο]], [[οδοντομήλη]], [[οδοντοπάθεια]], [[οδοντόπαστα]], [[οδοντοπεριόστεο]], [[οδοντόπλυμα]], [[οδοντόπονος]], [[οδοντοπρόφερτος]], [[οδοντοπώμασμα]], [[οδοντορθωσία]], [[οδοντορραγία]], [[οδοντορραμφή]], [[οδοντοσάπων]], [[οδοντοσκευασία]], [[οδοντόσκονη]], [[οδοντοσκόπιο]], [[οδοντοσμηκτικός]], [[οδοντόσπερμο]], [[οδοντοστοιχία]], <i>οδοντοστοματολογία</i>, [[οδοντοσφράγιση]], [[οδοντοσφράγισμα]], [[οδοντοτεχνίτης]], [[οδοντότρηση]], <i>οδοντοτριδή</i>, [[οδοντοτριπτικός]], [[οδοντοφατνιακός]], [[οδοντοφύραμα]], [[οδοντόφωνος]], [[οδοντόψηκτρα]]. (Β' συνθετικό σε -<i>όδων</i> / -<i>ώδων</i>) <b>αρχ.</b> [[αμφόδων]] / -<i>ώδων</i>, <i>ανόδων</i>, <i>αργιόδων</i>, <i>εξώδων</i>, <i>εριώδων</i>, [[καρχαρόδων]], [[κυνόδων]], [[λαγώδων]], [[προόδων]] / -<i>ώδων</i>, [[συνόδων]], [[χαυλιόδων]]. (Β' συνθετικό σε -<i>όδους</i>) [[αραιόδους]], [[κυνόδους]], [[μεγαλόδους]], [[μονόδους]], [[μυλόδους]], [[χαυλιόδους]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[αγκυλόδους]], [[αργιόδους]], [[διόδους]], [[καρχαρόδους]], [[κρατερόδους]], [[μυριόδους]], [[οξυόδους]], [[πολυόδους]], [[προόδους]], [[πυκνόδους]], [[συνόδους]], [[τραχυόδους]], [[τριόδους]], [[χαλκόδους]], [[χρυσεόδους]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[ανόδους]], <i>γιγαντόδους</i>, <i>ελεφαντόδους</i>, [[θηκόδους]], [[λευκόδους]], [[μικρόδους]]].