View source for μήνας

{{grml
|mltxt=ο (ΑΜ μήν, Α ιων. και αιολ. τ. [[μείς]], δωρ. τ. μής, [[ηλιακός]] τ. [[μεύς]])<br /><b>1.</b> το [[χρονικό]] [[διάστημα]] [[κατά]] τη [[διάρκεια]] του οποίου η Σελήνη διαγράφει την [[τροχιά]] της πραγματοποιώντας μια πλήρη [[περιφορά]] [[γύρω]] από τη Γη<br /><b>2.</b> καθεμιά από τις [[δώδεκα]] υποδιαιρέσεις του ηλιακού έτους που αποτελείται [[εναλλάξ]] από 31 ή από 30 ημέρες, με [[εξαίρεση]] τον Φεβρουάριο, ο [[οποίος]] έχει 28 ημέρες επί [[τρία]] συνεχή [[χρόνια]] και 29 τον [[τέταρτο]] χρόνο, ο [[οποίος]] λέγεται [[δίσεκτος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>φρ.</b><br /><b>1.</b> <b>αστρον.</b> α) «[[συνοδικός]] ή [[σεληνιακός]] [[μήνας]]» — το [[χρονικό]] [[διάστημα]] που αντιστοιχεί σε έναν πλήρη κύκλο φάσεων της Σελήνης, όπως φαίνονται από τη Γη<br />β) «[[αστρικός]] [[μήνας]]» — το [[χρονικό]] [[διάστημα]] που απαιτείται για να επανέλθει η Σελήνη στην [[ίδια]] [[θέση]] βάσει του συνόλου τών απλανών αστέρων<br />γ) «[[τροπικός]] μηνας» — το [[χρονικό]] [[διάστημα]] που βρίσκεται [[ανάμεσα]] σε δύο διαδοχικές διαβάσεις της Σελήνης από το ίδιο [[μήκος]] στην ουράνια [[σφαίρα]]<br />δ) «[[δρακόντειος]] [[μήνας]]» — το [[χρονικό]] [[διάστημα]] που βρίσκεται [[ανάμεσα]] σε δύο διαδοχικές αποκαταστάσεις της Σελήνης στον ίδιο σύνδεσμο της τροχιάς της, δηλ. στην [[τομή]] της τροχιάς της με την εκλειπτική<br />ε) «[[ηλιακός]] ή [[ημερολογιακός]] [[μήνας]]» — [[χρονικό]] [[διάστημα]] το οποίο ισοδυναμεί με το ένα δωδέκατο του τροπικού έτους<br /><b>2.</b> α) «[[μήνας]] μπαίνει [[μήνας]] βγαίνει» — λέγεται για να δηλώσει ότι ο [[χρόνος]] περνάει [[γρήγορα]] ή για τους μισθωτούς που έχουν εξασφαλισμένο [[μισθό]] ή για εκείνους που [[είναι]] υποχρεωμένοι να καταβάλουν [[κάθε]] [[μήνα]] ένα [[ποσό]]<br />β) «[[μήνας]] του μέλιτος» — ο [[πρώτος]] [[μήνας]] της έγγαμης ζωής<br />γ) «βρήκε τον [[μήνα]] που τρέφει τους έντεκα» — λέγεται για εκείνους που κατορθώνουν να εξασφαλίσουν [[ευμάρεια]] και [[είναι]] απαλλαγμένοι από βιοποριστικές ανάγκες<br />δ) «[[εννιά]] έχει ο [[μήνας]]» — λέγεται για κάποιον που [[είναι]] [[αμέριμνος]] και [[αδιάφορος]]<br />ε) «τον [[μήνα]] που δεν έχει [[Σάββατο]]» — [[ποτέ]] («θα πάρει τα χρήματα τον [[μήνα]] που δεν έχει [[Σάββατο]]»)<br /><b>νεοελλ.-μσν.</b><br /><b>1.</b> [[χρονικό]] [[διάστημα]] που διαρκεί [[τριάντα]] συνεχείς ημέρες («δόθηκε [[παράταση]] ενός [[μήνα]]»)<br /><b>2.</b> <b>φρ.</b> «[[είμαι]] στον (εις τον) [[μήνα]] μου» — βρίσκομαι στον ένατο [[μήνα]] της εγκυμοσύνης μου<br /><b>μσν.</b><br /><b>φρ.</b> α) «ὁ [[μήνας]] τῶν πρωϊμάδων» — ο [[έβδομος]] [[μήνας]] του ισραηλιτικού έτους, ο Νισάν<br />β) «μηνού μέρες» — [[χρονικό]] [[διάστημα]] ενός [[μήνα]]<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> [[ημισέληνος]], [[μισοφέγγαρο]]<br /><b>2.</b> [[τμήμα]] του [[μήνα]] το οποίο αντιστοιχεί σε μια [[φάση]] της Σελήνης<br /><b>3.</b> το ορατό [[τμήμα]] της Σελήνης<br /><b>4.</b> [[κόσμημα]] το οποίο έχει το [[σχήμα]] ημισελήνου<br /><b>5.</b> προστατευτικό [[κάλυμμα]] της κεφαλής τών αγαλμάτων, [[μηνίσκος]]<br /><b>6.</b> <b>φρ.</b> α) «[[κατά]] μῆνα» ή «ἑκάστου μηνός» ή «τοῦ μηνός» — [[κάθε]] [[μήνα]], [[μηνιαίως]]<br />β) «μὴν [[πλήρης]]» ή «μὴν κοῖλος» — [[μήνας]] 30 ή 29 ημερών<br />γ) «μὴν [[ἐμβόλιμος]]»<br />(για το σεληνιακό [[έτος]]) [[μήνας]] ο [[οποίος]] παρεμβαλλόταν [[μεταξύ]] της 23ης και της 24ης Φεβρουαρίου ανά [[διετία]] για [[αποφυγή]] ασυμφωνίας του ημερολογίου σε [[σχέση]] με τις ώρες του έτους («ἐμβολίμου μηνὸς μὴ γενομένου», <b>Ηρόδ.</b>).<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Η λ. [[μείς]]/<i>μήν</i>, αρχαίο όνομα για τη [[σελήνη]] ([[πρβλ]]. [[μήνη]]), έχει αντικατασταθεί [[σήμερα]] από τους εκφραστικούς τ. [[σελήνη]] και [[φεγγάρι]]. Έτσι η λ. <i>μήν</i> χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον [[μήνα]]. Ανάλογη [[εξέλιξη]] διαπιστώνεται και στη λατ., όπου ο αρχ. τ. <i>mensis</i> χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τον [[μήνα]], ενώ για τη [[σελήνη]] επικράτησε η λ. <i>luna</i> ([[πρβλ]]. και ιρλδ. <i>mi</i> «[[μήνας]]», <i>escae</i> «[[σελήνη]]» και αρμ. <i>amis</i> «[[μήνας]]», <i>lusin</i> «[[σελήνη]]»). Ωστόσο, σε άλλες γλώσσες δηλώθηκε με τον ίδιο τ. και ο [[μήνας]] και η [[σελήνη]] ([[πρβλ]]. αρχ. ινδ. <i>m</i><i>ā</i><i>s</i>- και <i>m</i><i>ā</i><i>sa</i>- «[[μήνας]], [[σελήνη]]»). Ο αρχ. τ. της ονομαστικής [[μείς]] (<span style="color: red;"><</span> <i>μηνς</i>), μαρτυρημένος από την Ιωνική, ανάγεται σε ΙΕ [[ρίζα]] <i>m</i><i>ē</i><i>ns</i>-, από όπου με [[βράχυνση]] του -<i>η</i>- [[κατά]] τον βραχυντικό νόμο του Osthoff- προήλθε ο τ. <i>μενς</i> και με [[αντέκταση]] του -<i>ε</i>- σε -<i>ει</i>- στην ιων. και -<i>η</i>- στη δωρ. προήλθαν οι τ. [[μείς]]/<i>μής</i> της ιων. και δωρ., αντίστοιχα. Η γεν. <i>μηνός</i> (<span style="color: red;"><</span> <i>μηνσ</i>-<i>ος</i>), αντίθετα, προήλθε με σίγηση του -<i>σ</i>-, [[κατά]] τις παλαιές αντεκτάσεις, [[χωρίς]] να επηρεαστεί η [[ποιότητα]] του φωνήεντος, [[αφού]] ήταν «εκ προελεύσεως» μακρό. Η ιων-αττ. ονομ. ενικού <i>μήν</i> [[είναι]] [[νεώτερος]] αναλογικός [[σχηματισμός]] από τη γεν. <i>μην</i>-<i>ός</i>, την αιτ. <i>μήν</i>-<i>α</i> κ.λπ. Ο τ. [[μεύς]], [[τέλος]], έχει σχηματιστεί από τη γεν. <i>μηνός</i> πιθ. αναλογικά [[προς]] το [[σχήμα]] [[Ζεύς]], γεν. <i>Ζηνός</i>. Στη Μυκηναϊκή μαρτυρείται ο τ. <i>meno</i>, ο [[οποίος]] πιθανότατα αντιστοιχεί στη γεν. <i>μηνός</i>, και [[επίσης]] οι τ. <i>menijo</i> «[[μερίδα]] ή [[κατάλογος]] για έναν [[μήνα]]» και <i>menoeja</i>, επίθ. για [[τραπέζι]] σε [[σχήμα]] μισοφέγγαρου. Στην ΙΕ [[ρίζα]] <i>m</i><i>ē</i><i>ns</i>- ανάγονται [[επίσης]] οι τ.: λατ. <i>mensis</i>, -<i>is</i>, αρχ. ινδ. <i>m</i><i>ā</i><i>s</i>- και <i>m</i><i>ā</i><i>sa</i>-, αβεστ. <i>man</i>-, γοτθ. <i>m</i><i>ē</i><i>na</i>, αρχ. άνω γερμ. <i>m</i><i>ā</i><i>no</i>- «[[σελήνη]]» ([[πρβλ]]. και αγγλ. <i>month</i>, γαλλ. <i>mois</i>, γερμ. <i>Μonat</i>). Έχει υποστηριχθεί, εξάλλου, ότι από τη [[ρίζα]] <i>m</i><i>ē</i><i>ns</i>- στις πλάγιες πτώσεις σχηματίστηκε νέο ουσ. με δισύλλαβο [[θέμα]] <i>m</i><i>ē</i><i>n</i><i>ō</i><i>s</i>, <i>m</i><i>ē</i><i>n</i><i>ō</i><i>t</i>-, στο οποίο ανάγονται τα: λιθουαν. <i>menuo</i> και <i>menesis</i> «[[μήνας]], [[φεγγάρι]]», γοτθ. <i>menops</i> «[[μήνας]]», [[καθώς]] και ο [[μυκηναϊκός]] τ. <i>menoeja</i> (πιθ. <span style="color: red;"><</span> <i>m</i><i>ē</i><i>n</i><i>ō</i><i>s</i>/ <i>μήνως</i>). Ο [[ρόλος]], [[τέλος]], της σελήνης στη [[μέτρηση]] του χρόνου οδήγησε πολλούς να υποστηρίξουν ότι η λ. συνδέεται με την ΙΕ [[ρίζα]] <i>m</i><i>ē</i>- «[[μετρώ]], [[υπολογίζω]], [[σταθμίζω]]» ([[πρβλ]]. [[μῆτις]], [[μέτρον]] και λατ. <i>m</i><i>ē</i><i>tior</i> «[[μετρώ]]»).<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[μηναίος]], [[μήνη]], [[μηνιαίος]], [[μηνίσκος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[μηνάς]], [[μηνιείος]], [[μήνιον]], [[μηνίς]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[μηνιάτικος]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[μηνοειδής]], [[μηνολογώ]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[μηνιάρχης]], [[μηνίαρχος]]<br /><b>μσν.</b><br />[[μηνογραφώ]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br />[[μηνολόγιον]] <b>νεοελλ.</b> [[μηναλλάγια]]. (Β' συνθετικό) [[δεκάμηνος]], [[δίμηνος]], [[δωδεκάμηνος]], [[εικοσάμηνος]], [[έμμηνος]], [[ενδεκάμηνος]], [[εννεάμηνος]], [[εξάμηνος]], [[τετράμηνος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[βαρύμηνος]], [[διχόμηνος]], [[έκμηνος]], [[οποσάμηνος]], [[πάμμηνος]], [[σύμμηνος]], [[τελεόμηνος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br /><i>δεκαοκτάμηνος</i>, <i>εικοσιτετράμηνος</i>, [[επτάμηνος]], [[οκτάμηνος]], <i>ολιγόμηνος</i>, [[πεντάμηνος]], [[πολύμηνος]]].
}}