σφαῖρα: Difference between revisions

|mltxt=η / σφαῑρα, ΝΜΑ, και ιων. τ. σφαίρη Α<br /><b>1.</b> <b>μαθημ.</b> στερεό το οποίο περιορίζεται από [[επιφάνεια]] της οποίας όλα τα [[σημεία]] απέχουν [[εξίσου]] από ένα και το ίδιο [[σημείο]] το οποίο καλείται [[κέντρο]]<br /><b>2.</b> [[καθετί]] που έχει [[σχήμα]] σφαιρικό<br /><b>3.</b> σφαιρικό ή σφαιροειδές όργανο άθλησης και παιχνιδιού, κν. [[μπάλα]] («διὰ σφαίρας... ἐκπονῆσαι [[σῶμα]]», <b>Γαλ.</b>)<br /><b>4.</b> η Γη, η οποία ονομάστηκε [[έτσι]] λόγω του σφαιρικού της σχήματος<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> <b>μαθημ.</b> το [[σύνολο]] τών σημείων του χώρου τα οποία έχουν [[απόσταση]] από ένα σταθερό [[σημείο]], το [[κέντρο]] της σφαίρας, μικρότερη ή ίση με έναν δεδομένο αριθμό, την [[ακτίνα]]<br /><b>2.</b> <b>(αθλ.)</b> [[σφαιροβολία]]<br /><b>3.</b> [[κοινή]] [[ονομασία]] για το [[βλήμα]] τών φορητών όπλων<br /><b>4.</b> <b>μτφ.</b> [[πεδίο]], [[περιοχή]] δράσης ή επίδρασης κάποιου («δεν ανήκει στη [[σφαίρα]] της επιστήμης»)<br /><b>5.</b> <b>φρ.</b> α) «[[σφαίρα]] [[είναι]] και γυρίζει» — λέγεται για να δηλώσει την [[αστάθεια]] τών ανθρώπινων πραγμάτων<br />β) «[[υδρόγειος]] [ή γήινη] [[σφαίρα]]» — η Γη ως [[ουράνιο]] [[σώμα]] [[αλλά]] και ως εποπτικό όργανο που χρησιμοποιείται στη [[μελέτη]] και τη [[διδασκαλία]] της γεωγραφίας<br />γ) «γυάλινη [[σφαίρα]]» — σφαιρικό [[αντικείμενο]] από διάφανο [[γυαλί]] που χρησιμοποιείται στη [[μαντεία]]<br />δ) «[[σφαίρα]] αστραπής»<br /><b>(μετεωρ.)</b> σπάνιο μετεωρολογικό [[φαινόμενο]] που συνίσταται στην [[εμφάνιση]] μίας ή περισσότερων λαμπερών [[σφαιρών]] που αιωρούνται, [[φαινόμενο]] που παρατηρείται [[κατά]] τη [[διάρκεια]] τών καταιγίδων και [[συνήθως]] [[μετά]] από μια [[κοινή]] [[αστραπή]]<br />ε) «[[σφαίρα]] επιρροής» <br />ί) ο [[κοινωνικός]] ή [[γεωγραφικός]] [[χώρος]] τον οποίο επηρεάζει [[κάποιος]]<br />ii) η [[πολιτική]], οικονομική ή πολιτιστική [[διείσδυση]] ενός κράτους σε [[άλλο]] ή σε ευρύτερη [[περιοχή]] του κόσμου, αλλ. [[ζώνη]] επιρροής<br />στ) «κρικωτή [[σφαίρα]]»<br /><b>αστρον.</b> πρώιμο αστρονομικό όργανο το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την [[απεικόνιση]] τών μεγάλων κύκλων της ουράνιας σφαίρας<br />ζ) «ουράνια [[σφαίρα]]»<br /><b>αστρον.</b> <b>βλ.</b> [[ουράνιος]]<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> [[χάπι]]<br /><b>2.</b> ένα [[μέτρο]] ποσότητας<br /><b>3.</b> [[είδος]] βασανιστικού οργάνου<br /><b>4.</b> όργανο τών αρχαίων πυγμάχων, [[πιθανώς]] [[είδος]] σιδερένιας σφαίρας την οποία έφεραν οι πυγμάχοι στα χέρια τους τυλιγμένη με ειδικά καλύμματα, τα λεγόμενα επισφαίρια<br /><b>5.</b> <b>φρ.</b> α) «[[σφαίρα]] [[ποιώ]] τήν ούσίαν» — [[κατασπαταλώ]] την [[περιουσία]] <b>(Αλεξ.)</b><br />β) «αἱ πλανώμεναι σφαῑραι» — οι σφαίρες τών πλανητών (<b>Πλούτ.</b>)<br />γ) «ἡ ορθὴ σφαῑρα» — ο [[ουράνιος]] [[θόλος]], όπως αυτός [[είναι]] [[ορατός]] από παρατηρητή που βρίσκεται στον Ισημερινό (Κατ. Αστρλ. Κ.)<br />δ) «σφαῑρα [[ἀπλανής]]» ή «ἡ τῶν ἀπλανῶν σφαῑρα» — η [[κοίλη]] [[σφαίρα]] τών απλανών αστέρων <b>(Πρόκλ.)</b><br />ε) «αἱ σφαῑραι τῶν ὀμμάτων» — οι βολβοί τών ματιών (<b>Αριστοτ.</b>)<br />στ) «σφαῑραι θαλάττιαι» — αχινοί (<b>Αριστοτ.</b>)<br />ζ) «πλατάνου σφαῑραι» — τα κυλινδρικά σπέρματα του πλατάνου (<b>Διοσκ.</b>)<br />η) «ἡ διὰ τῆς σφαίρας [[ὄρχησις]]» — [[είδος]] χορού [[κατά]] τον οποίο οι χορευτές πετούσαν [[ψηλά]] μια [[μπάλα]] και αναπηδώντας τήν έπιαναν [[καθώς]] αυτή κατέβαινε <b>Αθήν.</b>.<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Η λ. [[σφαίρα]] (<i>σφᾰρ</i>-<i>jα</i> με [[επένθεση]], <b>πρβλ.</b> [[μοῖρα]], [[σφῦρα]]) ανάγεται στη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]] (<i>s</i>)<i>p</i>(<i>h</i>)<i>r</i>- της ΙΕ ρίζας (<i>s</i>)<i>p</i>(<i>h</i>)<i>er</i>«[[πηδώ]], [[κλοτσώ]], [[σπαρταρώ]]» (<b>βλ. λ.</b> [[σπαίρω]]) και εμφανίζει δασύ -<i>φ</i>-, πιθ. για εκφραστικούς λόγους. Σημασιολογικά, ο τ. δεν γεννά δυσχέρειες, [[αφού]] η [[έννοια]] της κίνησης ενυπάρχει τόσο στη λ. [[σφαῖρα]] όσο και στην αρχική σημ. της ρίζας. Η λ., [[τέλος]], συνδέεται και με τ. που ανάγονται [[επίσης]] στη συνεσταλμένη [[βαθμίδα]] της ίδιας ρίζας με φωνηεντισμό -<i>υ</i>- (<b>πρβλ.</b> [[σφῦρα]], [[σπύραθος]]).<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[σφαιρίζω]], [[σφαιρικός]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[σφαίρειος]], [[σφαιρεύς]], [[σφαιρηδόν]], [[σφαιρητικός]], [[σφαιρῖτις]], [[σφαιρών]]<br /><b>αρχ.-μσν.</b><br />[[σφαιρίον]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br />[[σφαιρίδιο]](<i>ν</i>).<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[σφαιροειδής]], [[σφαιροθήκη]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[σφαιράρχης]], [[σφαιρογραφία]], [[σφαιροθεσία]], [[σφαιρομάχος]], [[σφαιροπαίκτης]], [[σφαιροποιός]]<br /><b>αρχ.-μσν.</b><br />[[σφαιροκύλιστος]], [[σφαιρόμορφος]]<br />(μσν. [[σφαιροδρόμος]], [[σφαιροκύλισις]], [[σφαιροσύνθετος]], [[σφαιρουργία]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[σφαιράγρα]], [[σφαιράνθεμο]], [[σφαιροβόλος]], <i>σφαιρόδερμα</i>, <i>σφαιροζυμη</i>, [[σφαιρόζωο]], [[σφαιροκέφαλος]], [[σφαιροκρύσταλλοι]], [[σφαιρομετρία]], [[σφαιρόμετρο]], [[σφαιροπλέα]], <i>σφαιρόπλτικτρο</i>, [[σφαιροσιδηρίτης]], [[σφαίροψις]]. (Β' συνθετικό) [[οκτάσφαιρος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[αδρόσφαιρος]], <i>εννεάσφαιρος</i>, [[εύσφαιρος]], [[κακόσφαιρος]], [[μεσόσφαιρος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[αλεξίσφαιρος]], [[αμφίσφαιρος]], [[άσφαιρος]], [[ένσφαιρος]], <i>εξάσφαιρος</i>, [[πεντάσφαιρος]], <i>τετράσφαιρος</i>].