κλείδα: Difference between revisions

{{grml

|mltxt=η (AM [[κλείς]], -δός, Α ιων. τ. κληΐς, -ϊδος, δωρ. τ. κλαΐς, -ΐδος και -ϊδος, αιολ. τ. κλαις και κλάϊς, αρχ. αττ. τ. [[κλῄς]], -ῇδος)<br /><b>1.</b> [[κλειδί]] («ὁ τῇ [[κλειδί]] τὰ ξύλα σχίζειν, τῇ δ' άξίνη τὴν θύραν ἀνοίγειν πειρώμενος», <b>Πλούτ.</b>)<br /><b>2.</b> το [[μεταξύ]] του άκρου του στέρνου και του ακρωμίου της [[ωμοπλάτης]] σιγμοειδές [[οστό]], κν. [[κλειδοκόκαλο]] («ἐπὶ [[πωλίον]]... ἀναβὰς ἔπεσον καὶ τὴν κλεῖν συνετρίβην», Ανδοκ.)<br /><b>3.</b> <b>μτφ.</b> το βασικό [[μέσο]] για τη [[λύση]] ή [[ερμηνεία]] ενός δυσνόητου προβλήματος ή αινιγματικού συγγράμματος ή συστήματος συνθηματικών συμβόλων, άγνωστης [[γραφής]] κ.λπ. («ανεκάλυψαν την [[κλείδα]] της Γραμμικής [[γραφής]] Β'»)<br /><b>4.</b> <b>αρχιτ.</b> [[μεσαίος]] [[σφηνόλιθος]] ή [[θολόλιθος]] επίπεδης ή καμπύλης αψίδας ή θόλου, αλλ. ακροσφήνιο<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>τηλεπ.</b> [[μικρός]] [[διακόπτης]] ασθενών ρευμάτων, ο [[οποίος]] φέρει ως στοιχεία ζεύξης μεταλλικά ελάσματα που διακόπτουν ή αποκαθιστούν τη [[λειτουργία]] διαφόρων τηλεπικοινωνιακών κυκλωμάτων με τη [[βοήθεια]] κομβίου ή μικρού μοχλού<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> [[μοχλός]] με τον οποίο έκλειναν από [[μέσα]] τη [[θύρα]], [[σύρτης]], [[αμπάρα]] («ἐς [[θάλαμον]] εἰσῆλθε [[παρά]] κληῖδος ἱμάντα», <b>Ομ. Οδ.</b>)<br /><b>2.</b> <b>μτφ.</b> [[καθετί]] που θέτει φραγμό, ασφαλίζει και προστατεύει (α. «ἔστι κἀμοὶ κλῂς ἐπὶγλώσσῃ» — έχω φραγμό στη [[γλώσσα]], [[σιωπώ]], <b>Αισχύλ.</b><br />β. «ἀνοίξαντα κλῇδα φρενῶν», <b>Ευρ.</b><br />γ. «ᾔρατε τήν κλεῖδα τῆς γνώσεως», ΚΔ)<br /><b>3.</b> στρογγυλό [[άγκιστρο]] ή [[γλωσσίδα]] της πόρπης<br /><b>4.</b> η [[σάρκα]] του ψαριού [[θύννος]] [[γύρω]] από το ομώνυμο [[οστό]] («τὰ δὲ ὑπογάστρια [[αὐτοῦ]] και ἡ κλεὶς εὔστομα και ἁπαλά», <b>Αθήν.</b>)<br /><b>5.</b> η [[θέση]], το [[κάθισμα]] τών κωπηλατών σε [[πλοίο]] ή, κατ' άλλους, ο [[σκαρμός]] τών κουπιών («πεντήκοντ' [[ἔσαν]] ἄνδρες ἐπὶ κληῗσιν», <b>Ομ. Ιλ.</b>)<br /><b>6.</b> <b>μτφ.</b> στενή [[διάβαση]] ή καίρια [[θέση]] που, εάν τήν κατέχει [[κάποιος]], μπορεί να εμποδίσει το [[πέρασμα]] άλλων («[[μῆκος]] δὲ ἀπὸ τῶν κλειδῶν ἐπὶ τὸν Ἀκάμαντα [[πεζῇ]] σταδίων χιλίων», <b>Στράβ.</b>)<br /><b>7.</b> (στη [[μετρική]]) [[ρυθμός]], [[ευφωνία]]<br /><b>8.</b> <b>στον πληθ.</b> <i>αἱ κλεῖδες</i><br />ιερά στεφάνια<br /><b>9.</b> <i>([[κατά]] τον <b>Ησύχ.</b>)</i> (στους Κρήτες «κλεῖδα<br />ὑποδήματος εἴδος».<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Ανάγεται σε ΙΕ [[ρίζα]] <i>kl</i><i>ā</i><i>u</i>- με ονοματική σημ. «[[άγκιστρο]], διχαλωτό [[κλαδί]]» και ρηματική σημ. «[[αγκιστρώνω]], [[κλείνω]]». Στην Ελληνική, η [[ρίζα]] εμφανίζει δύο παρεκτεταμένα θ. σε -<i>ι</i>-, <i>κλᾱF</i>-<i>ι</i>-<i>δ</i>- και <i>κλᾱF</i>-<i>ι</i>-<i>κ</i> ([[πρβλ]]. <i>κνημ</i>-<i>ι</i>-<i>δ</i>- του [[κνήμη]], [[χειρ]]-<i>ι</i>-<i>δ</i>- του [[χείρ]]). Από το θ. <i>κλᾱF</i>-<i>ι</i>-<i>δ</i> προέκυψε το <i>κλῃίς</i> (<span style="color: red;"><</span> <i>κλᾱ</i>[[F]]-<i>ι</i>-<i>δ</i>-<i>ς</i>), αρχαιότερος τ., ενώ το [[κλείς]] [[είναι]] νεώτερο και σχηματίστηκε βάσει του νόμου του Osthoff ([[βράχυνση]] μακρού φωνήεντος προ ημιφώνου και συμφώνου). Από το θ. <i>κλᾶF</i>-<i>ι</i>-<i>κ</i>- προέκυψε ο τ. [[κλᾴξ]] (<span style="color: red;"><</span> <i>κλᾱ</i>[[F]]-<i>ι</i>-<i>κ</i>-<i>ς</i>). Η αιτ. εν. της αττ. διαλέκτου <i>κλεῖν</i> ερμηνεύεται ως αναλογικός τ. [[προς]] τύπους όπως το <i>ναῦν</i>. Το παρεκτεταμένο θ. σε -<i>ι</i>- έδωσε πιθ. και το μετονοματικό ρ. [[κληίω]] (αργότερα [[κλείω]]). Κατ' [[άλλη]] [[άποψη]], το [[κληίω]] [[είναι]] υποχωρητ. [[σχηματισμός]] από τον αόρ. <i>ἐκλήισ</i>(<i>σ</i>)<i>α</i> του μετονοματικού [[κλῄζω]] (ΙΙ) «[[κλείνω]]», που ανάγεται στο παρεκτεταμένο θ. <i>κλᾱF</i>-<i>ι</i>-<i>δ</i>- ([[κλήζω]] [ΙΙ] <span style="color: red;"><</span> <i>κλᾱ</i>[[F]]-<i>ι</i>-<i>δ</i>-<i>yω</i>). Έτσι, όμως, το [[κλήζω]] (ΙΙ) θεωρείται [[αρχαίος]] τ., ενώ στα [[κείμενα]] απαντά σε συγγραφείς πολύ μεταγενέστερους από εκείνους που χρησιμοποιούν τα [[κληίω]] / [[κλείω]]. Επακριβής [[αντιστοιχία]] στη [[μορφή]] της ρίζας υπάρχει με τον λατ. τ. <i>clavos</i> «[[καρφί]], [[σύρτης]]», ενώ το <i>clavis</i> «[[σύρτης]], [[κλειδί]]» δεν αποκλείεται να αποτελεί [[δάνειο]] της Λατινικής από την Ελληνική. Παρομοίως, το αρχ. ιρλδ. <i>cl</i><i>ō</i> «[[καρφί]]» με πληθ. <i>cl</i><i>ō</i><i>i</i> δεν αποκλείεται να αποτελεί [[δάνειο]] της Κελτικής από τη Λατινική. Με τη λ. συνδέονται και ορισμένοι σλαβικοί τ., όπως το αρχ. σλαβ. <i>ključi</i> «[[κλειδί]]» ή το σερβικό <i>kljuka</i> «[[κλειδί]], [[άγκιστρο]]», τών οποίων όμως ο [[φωνηεντισμός]] συνεπάγεται μια δεύτερη [[μορφή]] <i>kleu</i>- της ΙΕ ρίζας. Τέλος, οι τ. της Γερμανικής, όπως το αρχ. άνω γερμανικό <i>sliozan</i> «[[κλείνω]]» και τα σύγχρονα <i>schliessen</i> «[[κλείνω]]», <i>Schlussel</i> «[[κλειδί]]» οδήγησαν στην [[υπόθεση]] μιας ΙΕ ρίζας (<i>s</i>)<i>kl</i>- με «κινητό» αρκτικό <i>s</i>-.<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[κλειδάς]], [[κλειδί]](<i>ον</i>), [[κλειδώ]], [[κλείω]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[κλειδικός]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) <i>κλεδοποιός</i>, [[κλειδούχος]], [[κλειδοφύλαξ]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[κλειδαγωγία]], [[κλειδάρχης]], [[κλειδουχικός]], [[κλειδουχώ]], [[κλειδοφορία]], [[κλειδοφόρος]], [[κλειδοφορώ]], [[κλειδοφυλάκιον]], [[κλειδοφυλακώ]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[κλειδάριθμος]], [[κλειδοκέρας]], [[κλειδοκόκαλο]], <i>κλειδοκυμβαλιστής</i>, [[κλειδοκύμβαλο]], [[κλειδοποιία]], [[κλειδοσάλπιγγα]], [[κλειδόχορδο]]. (Β' συνθετικό) [[κατακλείδα]](-<i>είς</i>)].

}}