μηχανή: Difference between revisions

|Definition=Dor. [[μαχανά]], ἡ, ([[μῆχος]]): <span class="sense"><span class="bld">I</span> [[contrivance]], esp. [[machine]] for lifting weights and the like, [[crane]], <span class="bibl">Hdt.2.125</span>, <span class="title">IG</span>11(2).161 <span class="title">A</span>69, al. (Delos, iii B. C.); μηχανὴ [[τετράκωλος]], [[δίκωλος]], <span class="title">Rev.Phil.</span>44.251 (Didyma, ii B. C.); μηχανὴ [[λιθαγωγός]] <span class="bibl">Poll. 10.148</span>; <b class="b3">ἰχθυβόλῳ μηχανᾷ</b>, of [[Poseidon]]'s [[trident]], <span class="bibl">A.<span class="title">Th.</span>132</span> (lyr.); <b class="b3">λαοπόροις μαχαναῖς</b>, of [[Xerxes]]' [[bridge]] of [[boat]]s, <span class="bibl">Id.<span class="title">Pers.</span>114</span> (lyr.), cf. <span class="bibl">722</span>; freq. of irrigation machines, <span class="bibl"><span class="title">POxy.</span>985</span> (i A. D.), etc.; also of [[oil-press]]es, Wilcken <span class="title">Chr.</span>176.10 (i/ii A. D.), etc. </span><span class="sense"><span class="bld">2</span> [[engine]] of war, μηχανὰς [[προσάγειν]] <span class="bibl">Th.2.76</span>, etc.; [[ἑλεῖν]] μηχαναῖς <span class="bibl">Id.4.13</span>. </span><span class="sense"><span class="bld">3</span> [[theatrical]] [[machine]] by which gods, etc., were made to appear in the air, <span class="bibl">Pl.<span class="title">Cra.</span>425d</span>, <span class="bibl"><span class="title">Clit.</span>407a</span>; [[αἴρειν]] μηχανήν <span class="bibl">Antiph.191.15</span>, <span class="bibl">Alex.126.19</span>: hence, [[proverb|prov.]] of anything [[sudden]] and [[unexpected]], [[ἀπὸ μηχανῆς θεὸς ἐπεφάνης]] <span class="bibl">Men. 227</span>; ὥσπερ ἀπὸ μηχανήν <span class="bibl">D.40.59</span>, cf. <span class="bibl">Arist.<span class="title">Po.</span>1454b1</span>. </span><span class="sense"><span class="bld">4</span> [[area]] of [[land]] [[irrigate]]d by a [[machine]], POxy.1830.13 (vi A. D.), <span class="bibl"><span class="title">PLond.</span>5.1765</span> (vi A. D.), <span class="bibl"><span class="title">PSI</span>1.77.14</span> (vi A. D.). </span><span class="sense"><span class="bld">II</span> any [[artificial]] [[means]] or [[contrivance]] for doing a thing, ἤτοι κλήρῳ... ἢ ἄλλῃ τινὶ μ. <span class="bibl">Hdt.3.83</span>; εἴ τίς ἐστι μ., ἴθι καὶ πειρῶ <span class="bibl">Id.8.57</span>, etc.; especially in plural [[μηχαναί]] = [[shifts]], [[device]]s, [[wiles]], <span class="bibl">Hes.<span class="title">Th.</span> 146</span>; πάντα σοφίσματα καὶ πάσας μ. ἐπεποιήκεε ἐς αὐτοὺς Δαρεῖος <span class="bibl">Hdt. 3.152</span>; [[μηχαναῖς Διός]] = [[by the arts of Zeus]], <span class="bibl">A.<span class="title">Ag.</span>677</span>; <b class="b3">χερὸς… ἐκτίνοντα μηχανάς</b> acts of violence, ib.<span class="bibl">1582</span>; Ὀρέστην μηχαναῖσι μὲν θανόντα, νῦν δὲ μηχαναῖς σεσωσμένον <span class="bibl">S.<span class="title">El.</span>1228</span>; κρατεῖ μαχαναῖς… θηρός <span class="bibl">Id.<span class="title">Ant.</span>349</span> (lyr.); σοφιστῶν μηχανή <span class="bibl">Pl.<span class="title">Lg.</span>908d</span>: [[proverb|prov.]], [[μηχαναὶ Σισύφου]] = [[wile]]s of [[Sisyphus]] <span class="bibl">Ar.<span class="title">Ach.</span>391</span>:—Phrases: πάσας προσφέροντε μ. <span class="bibl">E.<span class="title">IT</span>112</span>; μηχανὴν προσοιστέον <span class="bibl">Ar.<span class="title">Th.</span>1132</span>; πᾶσαν σπουδὴν καὶ μηχανὴν προσφερόμενος <span class="bibl">Plb.1.18.11</span>; ἐπεισήγαγον μ. <span class="bibl">Id.29.25.1</span>; μηχανὰς εὑρήσομεν, ὥστε ἀπαλλάξαι <span class="bibl">A.<span class="title">Eu.</span>82</span>; [[πλέκειν]] <span class="bibl">E.<span class="title">Andr.</span>66</span>; πορίζεσθαι <span class="bibl">Pl.<span class="title">Smp.</span> 191b</span>; ἐκπορίζειν <span class="bibl">Ar.<span class="title">V.</span>365</span>; [[ζητεῖν]] ib.<span class="bibl">149</span>; [[ἀντλεῖν μαχανάν]] = [[exhaust one's resources]]; μή, φίλα ψυχά, βίον ἀθάνατον σπεῦδε, τὰν δ’ ἔμπρακτον ἄντλει μαχανάν = Oh! my [[soul]] do not [[aspire]] to [[eternal]] [[life]], but [[exhaust]] the [[limit]]s of the [[possible]]. ([https://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=33650.0 Pindar]) <span class="bibl">Pi.<span class="title">P.</span>3.62</span>; <b class="b3">κατ' ἐμὰν μηχανάν</b> ib.<span class="bibl">109</span>: c. gen. objecti, <b class="b3">ἔξευρε μηχανάν τιν' Ἀδμήτῳ κακῶν</b> [[contrivance]] [[against]] [[ill]]s, <span class="bibl">E.<span class="title">Alc.</span>221</span> (lyr.); but [[μηχανὴ σωτηρίας]] = a [[way]], [[means]] of [[procure|procuring]] or [[means]] of [[provide|providing]] [[safety]], <span class="bibl">A. <span class="title">Th.</span>209</span>; μυρίων οὐσῶν μηχανῶν ἀπαλλαγῆς <span class="bibl">X.<span class="title">Cyr.</span>5.1.12</span>; <b class="b3">οὐδεμία μηχανή [ἐστι] ὅκως οὐ</b> c. fut. ind., <span class="bibl">Hdt.2.160</span>; <b class="b3">μὴ οὐ</b> c. inf., ib. <span class="bibl">181</span>, <span class="bibl">3.51</span>; <b class="b3">τὸ μὴ οὐ</b> (prob.) <span class="bibl">Id.1.209</span>; <b class="b3">τίς μηχανὴ μὴ οὐχὶ</b>…; <span class="bibl">Pl.<span class="title">Phd.</span>72d</span>. </span><span class="sense"><span class="bld">2</span> freq. in adverb. phrases, [[μηδεμιῇ μηχανῇ]] = [[by no means whatsoever]], [[by no contrivance]], <span class="bibl">Hdt. 7.51</span>, etc.; οὓς οὐδεμιῇ μηχανῇ δεῖ [[τιτρώσκειν]] <span class="bibl">Hp.<span class="title">Art.</span>11</span>; so <b class="b3">μήτε τέχνῃ μήτε μηχανῇ μηδεμιᾷ</b> Foed. ap. <span class="bibl">Th.5.18</span>, cf. <span class="title">IG</span>12.39.23; opp. πάσῃ τέχνῃ καὶ μηχανῇ <span class="bibl">Lys. 19.53</span>; πάσῃ μ. <span class="bibl">Ar.<span class="title">Lys.</span>300</span> (lyr.); <b class="b3">τρόπῳ ἢ μηχανῇ ᾑτινιοῦν</b> Lex ap.<span class="bibl">D.21.113</span>.</span>

|mltxt=η (ΑΜ [[μηχανή]], Α δωρ. τ. [[μαχανά]])<br /><b>1.</b> [[κάθε]] υλικό [[μέσο]] που χρησιμεύει αποκλειστικά για την [[επαύξηση]] ή [[αντικατάσταση]] της δύναμης του ανθρώπου ή τών ζώων [[προς]] [[επίτευξη]] φυσικού έργου<br /><b>2.</b> [[μηχανικό]] [[μέσο]] που χρησιμοποιήθηκε στο αρχαίο [[θέατρο]] για ολοκληρωμένη σκηνική [[παρουσίαση]] του έργου, [[κυρίως]] εκείνο με το οποίο εμφανίζονταν οι θεοί μετέωροι προκειμένου να δώσουν [[λύση]] στο [[δράμα]] («ἐπὶ τὰς μηχανὰς καταφεύγουσι θεούς αἴροντες», <b>Πλάτ.</b>)<br /><b>3.</b> [[τέχνασμα]], [[πανουργία]], [[δόλος]], [[απάτη]] (α. «[[πάντα]] σοφίσματα καὶ πάσας μηχανὰς ἐπεποιήκεε ἐς αὐτοὺς Δαρεῖος», <b>Ηρόδ.</b><br />θ. «όλος ο [[κόσμος]] [[τώρα]] δουλεύει μηχανές...», λαϊκ. [[τραγούδι]])<br /><b>4.</b> <b>φρ.</b> α) «από μηχανής [[θεός]]» — [[πρόσωπο]] που εμφανίζεται [[ξαφνικά]] και δίνει [[λύση]] σε δυσάρεστη ή περίπλοκη [[κατάσταση]]<br />β) «πολεμικές μηχανές» — [[βαριά]] και πολύπλοκα όπλα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν [[είτε]] για την [[καταστροφή]] τειχών [[είτε]], [[κατά]] κύριο λόγο, για την [[εξακόντιση]] βλημάτων, από τα οποία πιο γνωστά [[είναι]] ο [[καταπέλτης]] και ο [[κριός]]<br /><b>νεοελλ.</b><br /><b>1.</b> <b>μτφ.</b> α) [[μοτοσυκλέτα]]<br />β) [[άτομο]] που λειτουργεί [[χωρίς]] [[πρωτοβουλία]]<br /><b>2.</b> <b>φρ.</b> α) «κρατική [[μηχανή]]» — το [[σύνολο]] τών κρατικών υπηρεσιών [[καθώς]] και τών υπαλλήλων που εργάζονται σε αυτές<br />β) «πολεμική [[μηχανή]]» — το [[σύνολο]] του πολεμικού εξοπλισμού μιάς χώρας<br />γ) «δουλεύει [[μηχανή]]» — λέγεται για [[δήλωση]] ευρυθμίας και κανονικότητας<br />δ) «μού 'στησε [[μηχανή]]» — μέ εξαπάτησε<br />ε) «[[γλώσσα]] μηχανής»<br /><b>(πληροφ.)</b> χαμηλής στάθμης [[γλώσσα]] προγραμματισμού τών ηλεκτρονικών υπολογιστών, η μόνη [[γλώσσα]] που [[είναι]] κατανοητή από τους μικροεπεξεργαστές<br /><b>μσν.</b><br /><b>φρ.</b> α) «ἐκ μηχανῆς» — με [[υστεροβουλία]]<br />β) «[[ράπτω]] μηχανάς» — [[μηχανεύομαι]], [[ραδιουργώ]]<br /><b>μσν.-αρχ.</b><br />[[τεχνική]] [[επινόηση]] ή [[μέσο]] με το οποίο εκτελείται [[κάτι]]<br /><b>αρχ.</b><br /><b>1.</b> [[έκταση]] γης που αρδεύεται με [[μηχανή]]<br /><b>2.</b> <b>φρ.</b> α) «ἀντλῶ μαχανάν» — [[εξαντλώ]] τους πόρους<br />β) «κατ' ἐμὰν μαχανάν» — [[κατά]] τη δική μου [[γνώμη]]<br />γ) «μηδεμιῇ μηχανῇ» — με κανέναν τρόπο.<br />[<b><span style="color: brown;">ΕΤΥΜΟΛ.</span></b> Η λ. [[μηχανή]] θα μπορούσε να αναχθεί στο [[θέμα]] ενός αμάρτυρου αρχαϊκού τ. <i>μᾶχαρ</i> ([[πρβλ]]. [[μῆχαρ]]) με πιθανή γεν. <i>μᾱχανος</i> (παρ' όλο που τα ουδέτερα σε -<i>αρ</i> εμφανίζουν [[κατά]] κανόνα γεν. σε -<i>άτος</i>), στην οποία θα οφείλεται το -<i>ν</i>- του [[μηχανή]] (<i>μᾱχαν</i>-<i>ā</i>, ο [[τόνος]] στη [[λήγουσα]] [[κατά]] τα θηλ. σε -<i>ή</i>, [[πρβλ]]. [[αρχή]], [[φυλακή]]). Ο [[αρχαϊκός]] [[επίσης]] τ. [[μῆχος]] αποτελεί σιγμόληκτη [[μορφή]] του [[μῆχαρ]], [[κατά]] τα ουδ. σε -<i>ος</i>. Οι τ. [[μῆχαρ]] και [[μήχος]] δεν έλαβαν [[ούτε]] τη μειωτική σημ. «[[δόλος]], [[πανουργία]]» [[ούτε]] την [[τεχνική]] σημ. της λ. [[μηχανή]]. Η λ. συνδέεται με λέξεις (ρήματα και ουσιαστικά) της γερμ. και σλαβ. που σημαίνουν «[[μπορώ]], [[δύναμαι]]» και «[[δύναμη]]», όπως λ.χ. γοτθ. <i>mag</i> «[[μπορώ]]», αρχ. σλαβ. <i>moge</i>, <i>mošti</i>, ρωσ. <i>mogu</i> «[[μπορώ]]», γερμ. <i>Μacht</i>. Κατ' [[άλλη]] [[άποψη]], λιγότερο πιθανή, η λ. ανάγεται σε ΙΕ [[ρίζα]] <i>m</i><i>ā</i><i>gh</i>- «[[μπορώ]], [[βοηθώ]]» και συνδέεται με λιθουαν. <i>mόku</i>, <i>moketi</i> «[[μπορώ]], [[καταλαβαίνω]]» (με δασύ [[σύμφωνο]] -<i>qh</i>-). Ο δωρ. τ. <i>μᾱχανᾱ</i> εμφανίζεται στη λατ. με τον τ. <i>m</i><i>ā</i><i>chin</i><i>ā</i> ([[πρβλ]]. αγγλ. <i>maschine</i>, γαλλ. <i>machine</i>, γερμ. <i>Μaschine</i>) ενώ υποστηρίζεται ότι και ο ιραν. τ. <i>m</i><i>ē</i><i>čan</i> «[[χειροκίνητος]] [[μύλος]]» ανάγεται στο ελλ. [[μηχανή]]. Η σημ. της λ. [[μηχανή]] «[[τρόπος]], [[μέσον]]» έλαβε πολύ [[γρήγορα]] μειωτική σημ. «[[δόλος]], [[τέχνασμα]], [[απάτη]]». Τέλος, η λ. εμφανίζεται ως θ' συνθετικό με τη [[μορφή]] -<i>μηχανος</i> ([[πρβλ]]. και ανθρωπωνύμιο <i>Ευ</i>-<i>μήχανος</i>).<br /><b><span style="color: brown;">ΠΑΡ.</span></b> [[μηχανεύομαι]], [[μηχανικός]], [[μηχανώμαι]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[μηχανάριος]], [[μηχανεύς]], [[μηχάνιον]], [[μηχανίτις]], [[μηχανιώτης]], [[μηχανόεις]], [[μηχάνωμα]]<br /><b>αρχ.-μσν.</b><br />[[μηχανία]]<br /><b>μσν.</b><br />[[μηχανίς]], [[μηχανός]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br />[[μηχάνι]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[μηχανάκι]], [[μηχανισμός]].<br /><b><span style="color: brown;">ΣΥΝΘ.</span></b> (Α' συνθετικό) [[μηχανοποιός]], [[μηχανορράφος]], [[μηχανοστάσιο]], [[μηχανουργός]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[μηχανοδέτης]], [[μηχανοδίφης]], [[μηχανοπανουργία]], <i>μηχανοσφαιροποιία</i>, [[μηχανοφόρος]]<br /><b>μσν.</b><br />[[μηχανομάντευμαν]], [[μηχανοπλοκώ]], [[μηχανοτευχώ]], [[μηχανούργος]]<br /><b>μσν.- νεοελλ.</b><br />[[μηχανογράφος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[μηχανέλαιο]], [[μηχανόβιος]], [[μηχανογράφηση]], [[μηχανοδηγός]], [[μηχανοθεραπεία]], [[μηχανοθεραπευτής]], [[μηχανοκάικο]], [[μηχανοκάμωτος]], [[μηχανοκίνητος]], [[μηχανοκρατία]], [[μηχανόλαδο]], [[μηχανολογιστικός]], <i>μηχανολολόγος</i>, [[μηχανοπέδη]], [[μηχανοργάνωση]], [[μηχανόσημο]], [[μηχανοτεχνίτης]], [[μηχανότρατα]], [[μηχανοϋποδοχέας]]. (Β' συνθετικό) σε -<i>μήχανος</i>. [[αμήχανος]], [[βιομήχανος]], [[πολυμήχανος]]<br /><b>αρχ.</b><br />[[αδικομήχανος]], <i>απροσμήχανος</i>, [[γλυκυμήχανος]], [[δολομήχανος]], [[δυσμήχανος]], [[δωδεκαμήχανος]], [[επιμήχανος]], [[ευμήχανος]], [[θρασυμήχανος]], [[κακομήχανος]], [[πανευμήχανος]], [[ποικιλομήχανος]]<br /><b>νεοελλ.</b><br />[[καπνοβιομήχανος]], [[μεγαλοβιομήχανος]], [[μεταξοβιομήχανος]], [[μικροβιομήχανος]], [[παμμήχανος]], [[σιδηροβιομήχανος]], <i>φαρμακοβιομήχανος</i>, [[χαρτοβιομήχανος]]].