-τος

Greek Monolingual

παραγωγική κατάληξη επιθέτων και ουσιαστικών όλων τών περιόδων της Ελληνικής, η οποία ανάγεται στην ΙΕ κατάληξη -to-, θεματική μορφή της επέκτασης -t- (πρβλ. αρχ. ινδ. crutas, αβεστ. sruta-, λατ. in-clutus, ελλ. κλυτός). Η κατάληξη -τος απαντά κυρίως σε ρηματικά επίθετα, αρχικά σε σύνθετους τύπους, συχνά με το στερητικό ἀ- (πρβλ. ἀ-κίνη-τος, ἄ-σβεσ-τος, αλλά και πολύ-τρη-τος) αλλά και σε απλούς τύπους (πρβλ. πλεκτός, χυτός), οπότε και τονίζεται πάντοτε στη λήγουσα. Τα ρηματικά επίθετα σε -τος σχηματίζονται συνήθως: α) από τη μηδενισμένη (πρβλ. φυκ-τός: φεύγω, πισ-τός: πείθω) ή από τη συνεσταλμένη βαθμίδα της ρίζας (πρβλ. δαρ-τός: δείρω, θε-τός: τί-θη-μι)
β) από δισύλλαβες ρίζες με μηδενισμένο το πρώτο και απαθές το δεύτερο φωνήεν (πρβλ. θνη-τός: θνήσκω, κλη-τός: καλῶ)
γ) από τις μακρόφωνες μορφές του θέματος τών συνηρημένων ρημάτων (πρβλ. ποιη-τός: ποιῶ)
δ) από το θέμα του ενεστ. (πρβλ. λεπ-τός: λέπω, στρεπ-τός: στρέφω, τρεπ-τός: τρέπω). Παράλληλα απαντούν και επίθετα σε -τος, τα οποία παράγονται από ουσιαστικά χωρίς τη μεσολάβηση ρηματικού τύπου, τα οποία εμφανίζουν συχνά τη μορφή -ωτός (πρβλ. ἀγέρασ-τος: γέρας, καρυ-ωτός: κάρυον, ὀδοντ-ωτός: ὀδοῦς), ενώ από ορισμένα από αυτά δημιουργήθηκαν υστερογενώς ρηματικά συστήματα (πρβλ. χόλος > χολωτός > χολῶ). Τα επίθετα σε -τος δηλώνουν συνήθως μια κατάσταση, μια ιδιότητα (πρβλ. γνωστός, πιστός), χρησιμοποιήθηκαν όμως και για να δηλώσουν δυνατότητα, καταλληλότητα ή ικανότητα (πρβλ. ἀναβατός, λυτός, ὁρατός). Εξάλλου, μολονότι τα ρηματικά επίθετα σε -τος έχουν κυρίως παθητική σημασία (πρβλ. θετός, κλητός), ορισμένα εμφανίζουν ενεργητική σημασία (πρβλ. καρδιόδηκτος) ή και τις δύο σημασίες (πρβλ. πισ-τός «αυτός τον οποίο μπορεί να πιστέψει κανείς» και «αυτός που πιστεύει»). Τα ρηματικά επίθετα σε -τος απαντούν και στη Νέα Ελληνική, χρησιμοποιούνται, όμως, παράλληλα και οι παθητικές μτχ. σε -μένος (πρβλ. αγα-πη-τός: αγαπη-μένος). Εκτός από τη βασική αυτή χρήση της κατάληξης -τος για τον σχηματισμό τών ρηματικών επιθέτων, η κατάληξη αυτή απαντά και σε σημαντικό αριθμό ουσιαστικών και τών τριών γενών, τα οποία μπορεί να είναι αρχαϊκοί τύποι (πρβλ. χόρτος, πλοῦτος) ή παράγωγα ρημάτων (πρβλ. θάνα-τος, κωκυ-τός, και τα ουσιαστικοποιημένα πρόβατον, στρα-τός, φυ-τον). Υπάρχουν επίσης ορισμένα θηλυκά σε -τη (πρβλ. ἀρετή, γενετή, τελετή). Αξίζει να σημειωθεί, εξάλλου, ότι η κατάλ. απαντά και με τη μορφή -ετος σε επίθετα και ουσιαστικά τα οποία προέρχονται είτε από μονοσύλλαβες είτε από δισύλλαβες ρίζες (πρβλ. ἄσχ-ε-τος, νιφ-ε-τός, κοπ-ε-τός, πάχ-ε-τος, πυρ-ε-τός, συρφ-ε-τός κ.ά.). Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα τακτικά αριθμητικά, τα οποία σχηματίζονται στην Ελληνική με την κατάληξη -τος (πρβλ. τρί-τος, τέταρ-τος κ.ά.), σε αντιδιαστολή προς την ΙΕ κατάληξη -mo- (πρβλ. δέκα-τος: αρχ. ινδ. dacamas, λατ. deci-mus). Από τον τύπο εἰκοσ-τός γενικεύθηκε η κατάληξη -οστός (πρβλ. τριακ-οστός, εκατ-οστός, διακοσι-οστός, χιλι-οστός, μυρι-οστός, πολλ-οστός), ενώ από τον τύπο δέκατος προήλθε η κατάλ. -ατος, η οποία χρησιμοποιήθηκε σε ομηρικούς τύπους τακτικών αριθμητικών (πρβλ. ἑβδόματος, τρίτατος), καθώς και σε ορισμένα επίθετα που δηλώνουν καθορισμένη θέση (πρβλ. μύχ-ατος, νέ-ατος, ὕστ-ατος, ὕπ-ατος). Τέλος, η κατάληξη -τος απαντά και στους υπερθετικούς τύπους τών επιθέτων με τις μορφές: α) -ιστος, από συγκριτικούς βαθμούς σε -ιων (πρβλ. ΙΕ κατάλ. -is-to, αρχ. ινδ. svādisthas, αντίστοιχο του ἥδιστος)
β) -τατος, από συγκριτικούς βαθμούς σε -τερος (πρβλ. ΙΕ κατάλ. -tamas, από την οποία προήλθαν οι ελληνικοί τύποι σε -τατος κατ' επίδραση τών τύπων σε -ιστος και τών τακτικών αριθμητικών σε -(α)τος).Παραδείγματα ρηματικών επιθέτων σε -τος: ζεστός, θαυμαστός, θρεπτός, λεπτός, οσφρητός, πιστός, πλωτός, σμιλευτός, συρτός
αρχ.
κλυτός, λευστός, νηκτός, οδευτός, ψηκτός
νεοελλ.
διαλεχτός, ζηλευτός, κρεμαστός, μαγειρευτός, ξυπνητός, ταιριαστός. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα απλά ρηματ. επίθ. της Αρχαίας δεν είναι πολλά, ενώ απαντούν πάρα πολλοί σύνθετοι τύποι: αδιάβλητος, ακίνητος, ακλόνητος, αμίμητος, ανίκητος, ανόητος, ανόρεκτος, δυσκίνητος, ευέλικτος, νεότμητος κ.ά.