ομφαλός

Greek Monolingual

ο (ΑΜ ὁμφαλός)
1. οπή της κοιλιάς του εμβρύου για τη δίοδο τών ομφαλικών αγγείων, στην περιφέρεια της οποίας προσφύεται το περίβλημα του ομφάλιου λώρου
2. το μέσο του σώματος (α. «από τον ομφαλό και πάνω» β. «γυμνὰς δὲ ὀμφαλοῦ μέχρι θεώμενος τὰς θηλείας», Πλάτ.)
3. ο ομφάλιος λώρος, η ομφαλίδα
4. μτφ. το κεντρικό σημείο, το κέντρο, το μέσο (α. «ομφαλός της Γης» — οι Δελφοί, σύμφωνα με την αντίληψη τών αρχαίων
β. «της ἐρήμου καταλαμβάνει τον όμφαλόν», Μηναί.)
νεοελλ.
1. η ουλή που απομένει στο τοίχωμα της κοιλιάς μετά την απόπτωση του ομφάλιου λώρου
2. αρχιτ. α) το κέντρο τών τεταρτοκυκλίων της ιωνικής σπείρας
β) ο κεντρικός κυκλίσκος από τον οποίο εκφύονται οι έλικες του ιωνικού κιονοκράνου, αλλ. οφθαλμός ή άξονας
μσν.
ο μίσχος του σύκου
αρχ.
1. κύρτωμα ή κόσμημα στο μέσο της ασπίδας
2. προεξοχή ή μικρό καρφί πάνω στον ζυγό για πρόσδεση με το ζυγόδεσμο
3. πώμα που έκλεινε στα λουτρά την οπή από την οποία χύνονταν τα ακάθαρτα ύδατα
4. το σημείο του άνθους όπου βρίσκεται ο σπόρος
5. εξόγκωμα της κηκίδας της δρυός
6. το κέντρο στρατεύματος
7. ο κεντρικός λίθος αψίδας ή θόλου
8. θόλος, τύμβος, τάφος
9. στον πληθ. οἱ ὀμφαλοί
τα κοσμήματα στο καθένα από τα δύο άκρα της ράβδου, γύρω από την οποία τυλίγονταν τα βιβλία σε σχήμα κυλίνδρου
10. φρ. «γῆς ὀμφαλός» — το φυτό κοτυληδών το κυμβάλιον.
[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. εμφανίζει μεγάλη ποικιλία μορφών στις διάφορες γλώσσες, γεγονός που εξηγείται από τον λαϊκό χαρακτήρα της. Η λ. ὀμφαλός αντιστοιχεί, μεταξύ άλλων, προς λατ. umbilicus «ομφαλός», αρχ. ιρλδ. imbliu, λατ. umbo, ōnis «ομφαλός ασπίδας, πτυχή τηβέννου, αγκώνας, άμβωνας», αρχ. άνω γερμ. amban «μεγάλη κοιλιά», αρχ. σαξ. ambon «κοιλιακός» (για την εναλλαγή τών επιθημάτων με -λ- και -ν-, πρβλ. αγκάλη: αγκών), αρχ. ινδ. nābhi- «ομφαλός», λεττον. naba «ομφαλός», αρχ. άνω γερμ. nabalo «ομφαλός», αγγλοσαξ. nafu «κέντρο ρόδας», nafela «ομφαλός». Η μελέτη τών τύπων αυτών οδηγεί σε δύο διαφορετικές μορφές της ίδιας ρίζας: α) embh
/ ombh- (πρβλ. ομφαλός, λατ. umbo)
β) nobh- (πρβλ. αρχ. ινδ. nābhi-) (βλ. και λ. όνομα). Σύμφωνα με μία άποψη, οι λέξεις αυτές ανάγονται σε ρίζα με αρκτικό λαρυγγικό φθόγγο, η οποία έλαβε δύο μορφές: α) ә₃embh-, απ' όπου τα ομφαλός, αρχ. άνω γερμ. amban, λατ. umbilicus
και β) ә₃nobh- απ' όπου τα αρχ. άνω γερμ. naba, αρχ. πρωσ. nabis. Κατ' άλλη άποψη, αρχική ρ. πρέπει να θεωρηθεί η ρ. nebh- / nobh- / nbh- (χωρίς λαρυγγικό φθόγγο), της οποίας την ετεροιωμένη βαθμίδα nobh- εμφανίζει η ελλ. λ. ὀμφαλός: ὀ-νοφ-αλος με προθεματικό φωνήεν ὀ- (πρβλ. ὄ-νομα) και κατόπιν συγκοπής του φωνήεντος της ρίζας ὀ-νφ-αλος. Σύμφωνα με την ίδια θεωρία, οι γερμ. λ. (πρβλ. αρχ. άνω γερμ. amban «μεγάλη κοιλιά», αρχ. σαξ. ambon «κοιλιακός»)δεν πρέπει να ενταχθούν στην ίδια οικογένεια λ., λόγω της διαφορετικής σημασίας τους. Τέλος, η λ. ὀμφαλός εμφανίζει επίθημα -αλ-ος, το οποίο απαντά και σε άλλες λ. του καθημερινού λεξιλογίου που δηλώνουν μέρη του σώματος (πρβλ. αγκ-άλ-η, κεφ-αλ-ή, μασχ-άλ-η).
ΠΑΡ. ομφαλίδα(-ίς), ομφαλικός, ομφάλιος, ομφαλώδης, ομφαλωτός
αρχ.
ομφαλιστήρ, ομφαλόεις
νεοελλ.
ομφαλίτιδα.
ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) ομφαλοειδής, ομφαλοτόμος
αρχ.
ομφαλόκαρπος
μσν.- νεοελλ.
ομφαλόψυχος
νεοελλ.
ομφαλεκτομή, ομφαλεπίδεσμος, ομφαλόδεσμος, ομφαλοθρυψία, ομφαλοκήλη, ομφαλοκυστικός, ομφαλομαντεία, ομφαλομεσεντερικός, ομφαλοπρόπτωση, ομφαλορραγία, ομφαλόρροια, ομφαλοσκόπος, ομφαλοτρίπτης, ομφαλοτριψία, ομφαλοφλεβίτιδα. (Β συνθετικό) εξόμφαλος
αρχ.
βαλανειόμφαλος, δωδεκόμφαλος, μεσόμφαλος, μονόμφαλος, ορθόμφαλος, πνευματόμφαλος, πολυόμφαλος, υδρόμφαλος, χρυσόμφαλος
νεοελλ.
ανόμφαλος].